هنوز هم خطرناکند-مجله مادر و کودک گوپی
مروری بر تاریخچه بیماری های مهلک قرن بیستم
امروز شاید گفتن یا شنیدن خبری درباره بیماری های افسانه ای که در دهه های ابتدایی قرن بیستم جان انسان ها را به راحتی می گرفتند به شوخی بیشتر شبیه باشد، اما واقعیت این است که هنوز هم بیماری هایی مانند طاعون، وبا و حصبه در هزاره سوم نیز جان انسان ها را تهدید می کنند.
پس بیراه نیست اگر بگوییم این بیماری ها کماکان دشمنان قسم خورده انسان هستند که هر از چند گاهی در یک نقطه از زمین اعلام موجودیت می کنند. گزارش سازمان بهداشت جهانی درباره شیوع این بیماری ها در مناطقی از آفریقا و آسیا حاکی از آن است که دیگر نمی توان به راحتی از کنار آنها گذشت و چنین باور داشت که این بیماری ها برای همیشه از میان انسان ها رخت بربسته باشند.
● طاعون
طاعون یکی از همان حاضران همیشگی است. طاعون یک بیماری واگیردار است که عامل آن باسیل یرسینیا پستیس (Yersinia pestis)
است. این باسیل در سال 1894، پس از سال ها پژوهش، توسط الکساندر یرسین کشف شد. این بیماری کشنده بار ها در طول تاریخ باعث بحران های شدید اقتصادی و اجتماعی شده است.روش های انتقال این بیماری چیست؟ انسان از طریق نیش کک آلوده به این باکتری بیمار می شود. جوندگان، به خصوص موش ها این کک ها را به انسان منتقل می کنند. راه های دیگر ابتلا به طاعون، گازگرفتگی از طریق جوندگان آلوده به باکتری، یا خوردن جاندار مبتلا به طاعون است. انتقال طاعون از انسان به انسان از طریق تماس و تنفس (در صورتی که فرد بیمار به طاعون ریوی مبتلا باشد) انجام می گیرد.طاعون می تواند به سه شکل در انسان ظاهر شود که این سه حالت می توانند جدا یا هم زمان با یکدیگر باشند.
▪ طاعون خیارکی:
طاعون خیارکی متداول ترین حالت طاعون است که با نیش کک یا گازگرفتگی توسط موش آلوده به باسیل به وجود می آید. طاعون ابتدا باعث مرگ تعداد بسیار زیادی از موش ها می شود. بنابراین، کک ها به دنبال میزبان دیگر، به انسان ها یا حیوانات خانگی حمله کرده و باعث آلودگی آن ها می شوند. دوره نهفتگی بیماری دو تا شش روز طول می کشد. سپس علایم اولیه، یعنی لرز و تب بالا، سرگیجه، درد شدید عضلات و مفاصل، کوفتگی و سر درد ظاهر می شوند. از علایم دیگر، کم شدن آب بدن و عطش دایمی بیمار است. درصورتی که بیمار به موقع تحت علاج قرار نگیرد، علایم هشدار دهنده ای همچون افزایش تعداد ضربان های قلب، آشفتگی و هذیان ظاهر می شوند. در این صورت بیمار پس از 36 ساعت می میرد. البته بین 20 تا 40 درصد این بیماران ممکن است به طور ناگهانی، پس از یک دوره نقاهت طولانی، از مرگ نجات یابند.طاعون عفونتی خون: این طاعون بین 10 تا 20 درصد طاعون ها را تشکیل می دهد. طاعون عفونتی خون در ادامه طاعون خیارکی به وجود آمده و نوع شدید شده آن است که طی تکثیر زیاد باسیل ها در دستگاه گردش خون، به صورت بیماری بروز می کند. این حالت هنگامی رخ می دهد که سیستم دفاعی غدد لنفاوی و سایر دفاع های بدن فعال شده باشد. ممکن خیارک های تشکیل شده آن قدر ریز باشند که دیده نشوند. این نوع طاعون باعث تورم میوکارد قلب و افزایش حجم آن و تخریب بافت های کبد و طحال شود. افراد مبتلا به این نوع طاعون، دچار سرگیجه، حالت تهوع، اسهال، درد های عضلانی وحشتناک، تخریب بافت ها و کاهش زیاد فشار خون می شوند.
▪ طاعون ریوی:
طاعون ریوی نسبت به طاعون خیارکی نادر است، اما به شدت مسری و به مراتب کشنده تر است. این حالت هنگامی رخ می دهد که باسیل یرسینیا پستیس مستقیما از طریق ریه وارد بدن می شود (نه از طریق پوست). طاعون ریوی می تواند از طریق راه تنفسی، از بیماری که به طاعون خیارکی دچار است به فرد سالم منتقل شود. سرایت به بیماری از راه تماس با مایعات و لباس های آلوده به باسیل یا تنفس قطرات معلق در هوا، که با عطسه یا سرفه بیماران به محیط بیرون راه می یاند، انجام می گیرد. در این حالت، دوره نهفتگی بیماری چند ساعت بیش تر طول نمی کشد. اولین علایم، تب، سرفه شدید، اختلال در تنفس و استفراغ خون چرک آلود میباشد. فرد بیمار می تواند به حالت کما نیز برود. طاعون ریوی، حتی با درمان آنتی بیوتیکی نیز بسیار کشنده است و فرد را در حداکثر سه روز از پای در می آورد.از قرن شانزدهم به بعد، به قرنطینه کردن بیماران و خانواده بیماران، ضدعفونی و سوزاندن خانه های بیماران، ضدعفونی سکه های پول، ساختن بیمارستان در خارج از دیوار های شهر ها، قرنطینه کردن کشتی ها و سوزاندن جنازه ها به دستور کلیسا اقدام صورت گرفت. گفته می شود که مهتران، پرورش دهندگان بز و افرادی که روغن حمل می کردند، از ابتلا به طاعون در امان بودند، زیرا بوی اسب ها و بز ها و روغن کک ها را دور می کرد.
● وبا یا کلرا
وبا بیماری اسهالی است که توسط باکتری به نام ویبریوکلرا (vibrio cholerea) ایجاد می شود. بیماران وبایی به طور مشخص دچار اسهال آبکی حاد همراه با دهیدراتاسیون (از دست دادن آب بدن) می شوند. وبا را می توان با مایع درمانی خوراکی یاتزریقی و جایگزین الکترولیت ها به صورت موفق درمان کرد. این بیماری معمولا از طریق آب یا غذای آلوده به مدفوع منتقل می شود. آموزش مردم درباره غذا و آب سالم و همچنین اهمیت نظافت و دستشویی دست ها و استفاده از توالت یا آبریز از بروز موارد جدید جلوگیری می کند.
▪ وبا از کجا آمد؟
وبا از زمان های بسیار قدیم در دلتای رودخانه های گنگ و بر اهماپوترا در هند و پاکستان وجود داشته است. متاسفانه مردم در طول سال ها نه تنها در ایران، بلکه در اکثر کشورهای مشرق زمین گمان می کردند که وبا بلیه ای است آسمانی که خداوند جهت ریشه کن کردن فساد مردم گناهکار نازل می کند. گروهی عقیده داشتند که نگریستن به یاقوت، لمس آن با زبان و خوردن سوده آن رفع بیماری وبا می کند.
سال ها قبل ازکشف عامل مولد بیماری، جراحی به نام ماژور ماکنامارا در هندوستان اعلام کرد وبا از راه آب منتشر می شود. در سال 1883 میلادی ویبریون کلرا در کشور مصر توسط رابرت کخ (kovch) کشف شد و سال بعد نیز همان میکروب را از مدفوع مبتلایان وبا در هند به دست آورد.
● وقتی حصبه خطرساز می شود
حصبه یا تب تیفویید، یک بیماری عفونی است و در اثر میکروارگانیسمی به نام سالمونلا ایجاد می شود. مبتلایان به این بیماری معمولا تب دارند. تب می تواند به صورت مداوم باشد. شایع ترین علامت بیماری حصبه، تب مداوم است وبهترین راه تشخیص آن، کشت خون است. فرد ممکن است هیچ علامت دیگری نداشته باشد. هم چنین ممکن است علایمی مانند پایین بودن سطح هوشیاری، حالت بهت زدگی هم وجود داشته باشد. در مواردی به طور هم زمان اسهال یا یبوست هم دیده می شود. هم چنین ممکن است درد شکمی منتشر در شکم وجود داشته باشد که خیلی وقت ها با آپاندیسیت(التهاب آپاندیس) حاد اشتباه گرفته می شود. ممکن است مریض سرفه های خشکی داشته باشد. خستگی و کوفتگی هم از دیگر علایم است. ولی در حصبه در تمام موارد حتما تب وجود دارد.
علت بیماری حصبه میکروارگانیسم سالمونلا است که معمولا از طریق خوراکی وارد بدن می شود (دهانی- مدفوعی) و چنان چه مدفوع بیمار توسط فرد دیگری به صورت غیرمستقیم مثلا از طریق آب وغذای آماده خورده شده باشد، معمولا این حالت پیش می آید. افرادی که از آب های نامطمین و غیر بهداشتی استفاده می کنند، اگر این آب ها با فاضلاب مخلوط شده باشد، باعث ابتلا آنها به حصبه خواهد شد. البته با توجه به اینکه در سال های اخیر مساله دفع فاضلاب تقریبا بهداشتی شده است، موارد این بیماری نیز کاهش پیدا کرده است.
بهترین راه تشخیص، کشت خون است. البته کشت مغز استخوان دقیق تر است، ولی هم مشکل و هم دردناک است. هم چنین از کشت مدفوع و ادرار هم برای تشخیص استفاده می شود. برای تشخیص می توان از گاواژ ترشحات دیودنوم (دوازدهه) نیز استفاده کرد، ولی متداول ترین روش کشت خون است. تست ویدال در تشخیص بیماری حصبه در شرایط کنونی ارزش کم تری دارد و جایگاه خوبی برای تشخیص ندارد.
معمولا این بیماری در سن کودکی و نوجوانی دیده می شود. در جوامعی که آلودگی محیطی بالایی داشته باشند، معمولا کودکان در اوایل عمربه این بیماری مبتلا می شوند. اگر فردی در بچگی آلوده نشده باشد، به ندرت ممکن است در سنین بالا دچار این بیماری شود. افراد با Hiv مثبت ( مبتلا به ایدز ) خیلی مستعد ابتلا به عفونت های سالمونلایی هستند و اگر موردی دیده شود که عفونت سالمونلایی تکرار می شود، باید به ایدز مشکوک شویم. این بیماری جنبه ژنتیکی ندارد و میزان ابتلا در دختران و پسران تقریبا یکسان است.پیش از پایان باید به این نکته هم توجه کنیم این بیماری ها هنوز هم قربانی می گیرند، اما آماری که اعلام می شود گاه دچار تغییر می شوند و همین جای شک و شبهه دارد. کشورهای آفریقایی کماکان بستر رشد و گسترش این بیماری ها هستند که دیگر برای جهان اولی ها وحلی از اعراب ندارد. اما در آفریقا و آسیا، خاصه کشورهایی مانند هند، چین، پاکستان و برخی از کشورهای جنوب شرق آسیا، شبح این بیماری بر زندگی مردم سایه انداخته است.
روزنامه دنیای اقتصاد www donya e eqtesad com