خشکسالی در آبشار-مجله مادر و کودک گوپی
مروری بر مکانیسم های کاهش بزاق .....
همان طور که می دانید بزاق از سه جفت غده اصلی (تحت فکی، پاروتید، زیرزبانی) و غدد فرعی ترشح می شود. معمولا اگر میزان جریان کلی بزاق غیر تحریکی (UWS) که به مدت 5 تا 15 دقیقه جمع آوری شده، کمتر از 1/0 میلی لیتر در دقیقه باشد یا میزان جریان کلی بزاق تحریکی (SWS) که به مدت 5 دقیقه جمع آوری شده، به کمتر از 7/0 میلی لیتر در دقیقه کاهش یابد، تشخیص Hyposalivation قطعی است...
تخمین زده می شود غدد پاروتید در ترشح حدود 20 درصد از UWS و تقریبا 50 درصد از SWS نقش داشته باشد. غدد تحت فکی حدود 65 درصد UWS را ترشح می کنند. سلول های ترشح کننده بزاق آسینی ها هستند که در غدد پاروتید به طور عمده سروزی بوده و به تولید بزاق با محتوای آب بیشتر منجر می شوند. این سلول ها در غدد زیر زبانی عمدتا موکوسی و در غدد تحت فکی سرو موکوسی می باشند. غدد بزاقی فرعی نیز تقریبا منحصرا موکوسی بوده و بزاق ویسکوز غنی از موسین و ایمونوگلبولین ترشح می کنند. بزاق پایه (در حال استراحت) اساسا بزاقی هیپوتونیک است که اندکی آلکالینی بوده و غنی از پتاسیم می باشد. در حالی که بزاق تحریکی کمتر هیپوتونیک است و غلظت سدیم و کلرید آن بیشتر و پتاسیم آن کمتر از بزاق پایه می باشد. ترشح بزاق تحت کنترل هر دو جزء سمپاتیک و پاراسمپاتیک سیستم اعصاب اتونوم می باشد.
باید این نکته را در نظر داشت که تعیین حد نرمال برای جریان بزاق مشکل است و در بین افراد مختلف متفاوت می باشد. در واقع سطوح بالاتر جریان بزاق تضمین کننده عملکرد نرمال غده بزاقی نیست.حتی امکان دارد در بسیاری از افراد با توجه به میزان بزاق پایه شان، نشان دهنده کاهش عملکرد غدد نیز باشد. بنابر این توصیه می شود اندازه گیری بزاق غیرتحریکی در معاینه اولیه انجام گیرد تا در صورت شکایت بیماران از بروز خشکی دهان به عنوان حد و پایه مورد استفاده قرار گیرد.
● روش های جمع آوری بزاق
روش های اصلی برای جمع آوری بزاق شامل تف کردن (Spitting)، جذب (Absorbent Sponge)، مکش (Suction) و زهکشی (Draining) می باشد. برای بررسی کلی عملکرد غدد بزاقی اندازه گیری بزاق کلی غیر تحریکی توصیه می شود. برای این منظورغالبا از دو روش Sspitting و Absorbent Sponge استفاده می شود. در روش Spitting به بیمار اجازه داده می شود که بزاق را در دهان خود جمع کند و سپس آن را هر 60 ثانیه یک بار به مدت 5 تا 15 دقیقه در درون ظرفی که از قبل وزن شده تف کند. در روش Absorbent، اسفنجی را که از قبل وزن شده به مدت مشخصی در دهان بیمار قرار می دهند. برای اطمینان از عدم تحریک غدد حین جمع آوری بزاق غیر تحریکی، بیمار باید از 90 دقیقه قبل چیزی نخورد و نیاشامد، سیگار نکشد و مسواک نزند.
● گزرستومی
اختلال عملکرد غدد بزاقی به هر گونه تغییر در کیفیت و کمیت بزاق گفته می شود که می تواند به صورت افزایش یا کاهش عملکرد بزاق بروز یابد. Hypersalivation یا سیالوره به صورت افزایش جریان بزاق تعریف می شود که می تواند ناشی از علل مختلف نظیر اختلالات نورولوژیک (مثل پارکینسون)، اختلالات تکاملی (مثل فلج مغزی، نشانگان داون)، داروها (مثل کولی نرژیک ها، آنتی هیستامین، اپیوییدها) باشد. گاهی اوقات تظاهرات Hypersalivation ، به دلیل افزایش ترشح بزاق نیست، بلکه به دلیل ناتوانی در نگهداری و بلع بزاق به دلیل ضعف عضلات اطراف دهان یا دیسفاژی می باشد. دو واژه گزرستومی و کاهش تولید بزاق معمولا به اشتباه به جای هم به کار می روند. Hyposalivation یا کاهش تولید بزاق بر کاهش جریان بزاق دلالت دارد، در حالی که به احساس خشکی دهان توسط بیمار گزرستومی گفته می شود. برخی از بیماران دچار کاهش تولید بزاق از خشکی دهان شکایت ندارند، در حالی که تعدادی از بیماران با جریان بزاق نرمال، گزرستومیک هستند. البته به هر حال گزرستومی یک یافته شایع و اولیه در کاهش عملکرد غدد بزاقی است. معمولا وقتی ترشح بزاق به نصف میزان نرمال کاهش می یابد، بیمار خشکی دهان (گزرستومی) را تجربه می کند.
مکانیسم های احتمالی کاهش تولید بزاق عبارت اند از:
▪ دیسفانکشن گیرنده های نوروترانسمیتر،
▪ تخریب پارانشیم غده بزاقی،
▪ اختلال در تنظیم سیستم ایمنی که ممکن است با فرآیند ترشحی تداخل داشته باشد،
▪ آسیب DNA سلول ناشی از رادیاسیون
▪ تغییر در مایعات و الکترولیت ها،
▪ ترکیبی از این مکانیسم ها.
بیماری های سیستمیک گوناگونی بر عملکرد بزاقی اثر کوتاه مدت یا بلند مدت دارند. از جمله این بیماری ها سندرم شوگرن، آرتریت روماتویید، آرتریت ایدیوپاتیک جوانان، لوپوس اریتماتوز سیستمیک، اسکلرودرما، دیابت ملیتوس، سارکوییدوز، عفونت های ویروسی (HIV،HSV،CMV)، دیسپلازی اکتودرمال و افسردگی می باشند. همچنین شرایط مختلفی (نظیر دهیدراتاسیون، اختلالات غذا خوردن مثل آنورکسی و بولیمیا، مرحله آخر بیماری کلیوی، کمبود های تغذیه ای) که باعث تغییرات متابولیک می شوند با کاهش عملکرد غدد بزاقی در ارتباط هستند.
● داروهای تحریک کننده ترشح بزاق
پیلوکارپین یک آگونیست کولینر ژیک محرک موسکارینیک (پاراسمپاتومیمتیک) می باشد که تونیسیته و حرکات عضلات صاف دستگاه گوارش و مجاری ادراری را افزایش می دهد. همچنین اثرات استیل کولین (واسطه بین سلول های عصبی و اندام ها) را تقلید می کند و از این طریق عملکرد غده بزاقی را تحت کنترل دارد.برای تحریک ترشح غده بزاقی به وسیله پیلو ِ;کارپین، باید عملکرد قسمتی از بافت غده باقی مانده باشد. عوارض جانبی شامل تعریق بیش از حد، رینیت و اختلالات ادراری و گوارشی می باشد. همچنین خطر بروز عوارض قلبی عروقی و ریوی نیز وجود دارد. این دارو در بیماران دچار زخم معده، آسم کنترل نشده، فشار خون بالا یا مصرف کنندگان بتابلاکر ها منع مصرف دارد. با تجویز پیلوکارپین 5 میلی گرم از راه خوراکی 3 یا 4 بار در روز جریان بزاق به میزان قابل توجهی افزایش می یابد.
سویمیلین یکی از مشتقات استیل کولین می باشد که به صورت آگونیست موسکارینی عمل کرده و ترشح غدد اگزوکرین نظیر بزاق، عرق، معده، پانکراس و روده را می افزاید. میزان توصیه شده سویمیلین برای درمان گزرستومی 30 میلی گرم، سه بار در روز است.
● طب سوزنی
طب سوزنی یک روش درمانی است با اثرات روانی و فیزیولوژیک که ممکن است این اثرات اساس بیولوژیک داشته باشند. طب سوزنی باعث افزایش آزادسازی نوروپپتید ها شده و سیستم اعصاب اتونومیک را فعال ساخته و سبب افزایش ترشح بزاق می گردد. هر چند مطالعات بالینی اندکی در مورد کاربرد این روش در درمان گزرستومی و کاهش تولید بزاق وجود دارد.
● محرک های موضعی، لغزاننده ها، محافظت کننده ها
بزاق مصنوعی می تواند با افزایش سلامت دهان در بهبود کیفیت زندگی افراد دچار گزرستومی موثر باشد و از شدت علایم و خشکی لب ها بکاهد، اما بر عملکرد غدد بزاقی بی تاثیر می باشد.
دکتر فهیمه عنبری
هفته نامه سپید www salamatiran com