چرا جوانان دچار زانو درد می شوند؟-مجله مادر گوپی
گفت وگو با دکتر محمدرضا هادیان، فیزیوتراپ
درد زانو یکی از دردهای آشنایی است که این روزها پیر و جوان ندارد و تقریبا بسیاری از مردم و در گروه های مختلف سنی با آن درگیر هستند. درد زانو دارای انواع و علل مختلفی است که ما در اینجا بیشتر به درد زانو در جوانان و علل ایجاد آن می پردازیم. در همین راستا گفت وگوی کوتاهی داریم با دکتر محمد رضا هادیان، فیزیوتراپ.
▪ زانو دردها براساس علل ایجادشان به چند گروه تقسیم می شوند؟
ـ سه گروه؛; گروهی از زانو دردها که معمولا در سن بزرگسالی و میانسالی بروز می کنند و ناشی از تخریب سطح مفصلی (آرتروز) هستند. زانو دردهایی که بر اثر ابتلا به نوعی بیماری و در سنین مختلف ایجاد می شوند و زانو دردهایی که مربوط به مفصل کشکی رانی یا مشکلات استخوان کشکک می شوند، متاسفانه این گروه از دردهای زانو حتی در سنین جوانی هم بروز می کند.
لطفا کمی در مورد استخوان کشکک و عملکرد آن توضیح دهید.
این استخوان نقش قرقره ای در بدن دارد. همانطور که قرقره باعث انجام راحت تر کارها می شود و کارایی را افزایش می دهد، استخوان کشکک هم مانند قرقره ای است که باعث می شود ما راحت تر بتوانیم فعالیت های روزانه را انجام دهیم. البته این در صورتی است که کشکک بدون مشکل و به درستی کار کند اما در شرایطی که کشکک سرجای خود قرار نداشته باشد مشکل ساز خواهد بود و تاندون نمی تواند به راحتی حرکت کند و نیروی عضله چهارسر به صورت متعادل وارد نمی شود و در نتیجه سطح مفصلی استخوان کشکک با سطح مفصلی استخوان ران تماس بیشتری خواهد داشت. در این حالت وزن بدن به شیوه درستی توزیع نمی شود و فشار بیشتری روی غضروف مفصل و مفصل کشکک ران وارد می شود. این امر باعث ابتلا به آرتروز زودرس می شود.
▪ آیا این عارضه دارای علایم ظاهری هم هست؟
ـ بله، کشکک زانو حالتی مثلثی دارد. فاصله لبه کناری این کشکک تا کناره استخوان ران تقریبا مساوی است اما در این عارضه کشکک دارای انحراف است، این انحراف معمولا به سمت بالا یا خارج است. اگر فرد با زانو لخت بایستد می توان وجود یا عدم وجود این عارضه را تشخیص داد. زانویی که به سمت عقب متمایل است، بعد از مدتی می تواند کپسول پشتی مفصل زانو را شل کند.
▪ علت متمایل شدن زانو به عقب چیست و چه عوارضی به دنبال دارد؟
ـ یکی از عوامل ایجاد کننده ضعف چهار سر نقش پایدار کننده ای بازی نمی کند و در نتیجه زانو به عقب متمایل می شود، استخوان ران را روی استخوان درشت نی قفل کرده و کپسول مفصلی زانو جانشین عضله ای که درست کار نمی کند، می شود. این اتفاقات کپسول مفصل زانو را شل کرده و تحت کشش قرار می دهد که باعث فعال شدن گیرنده های حساس به درد می شود. در زانو هنگامی که سطح مفصلی به صورت متقارن و یکنواخت فشار را توزیع نکند، سطح تحت فشار کم کم آسیب می بیند و آرتروز به وجود می آید. دقیقا مانند زمانی که یک فشاری معادل نیم کیلو را به وسیله یک شی ء نوک تیز وارد سطح پوست بدن کنیم در این حالت پوست آسیب بیشتری نسبت به زمانی که همین فشار و وزن به وسیله شی ء بزرگ و پهن تر به پوست وارد شود. در این شرایط حتی یک نوجوان 14-13 ساله هم ممکن است به علت ضعف عضله چهار سر و عقب راندن زانو مستعد ابتلا به آرتروز شود.
▪ پله ها چقدر در ایجاد زانو دردها موثر هستند؟
ـ هنگامی ما از پله ها بالا می رویم در حدود 3 برابر وزن بدنمان به مفصل زانو فشار وارد می کنیم این در حالی است که در هنگام پایین آمدن این فشار به حدود 8ـ7 برابر وزن بدنمان می رسد. متاسفانه مردم به این فشارها توجه نمی کنند و به ویژه در هنگام پایین آمدن از پله ها که آسیب بیشتری زانو را تهدید می کند سریع تر و با فشار زیادی پایین می آیند. این درحالی است که توصیه می شود مردم به آرامی و یکی یکی از پله ها بالا و پایین بروند. در هنگام بالا رفتن از پله ها قسمتی از فشار را عضلات تحمل می کنند اما در پایین آمدن علاوه بر عضلات، غضروف و استخوان و رباط ها هم تحت فشار قرار می گیرند.
▪ ورزش های نادرست چطور؟
ـ متاسفانه بسیاری از مراجعان ما و کسانی که دچار ضایعات مفصلی شده اند، مراجعین باشگاه های بدنسازی هستند، این افراد اگرچه با هدف سلامت و تندرستی به این باشگاه ها مراجعه می کنند اما با انجام ورزش های غیر اصولی و استاندارد و بدون نظارت متخصص با صلاحیت به ضایعات مفصلی دچار می شوند. این ورزش ها اگرچه ممکن است، باعث تقویت عضله ها شوند اما آسیب زیادی به غضروف ها می رساند.
▪ آیا چاقی هم در این مورد موثر است؟
ـ بله، طبیعی است کسی که 100 کیلو وزن دارد نسبت به فردی که 60 کیلو دارد فشار بیشتری را متحمل می شود این فرد در هنگام پایین آمدن از پله حدود 800 کیلو وزن به زانوهایش وارد می شود در حالی که یک فرد 60 کیلویی در حدود 480 کیلو وزن به زانوهایش وارد می شود. در مجموع هرچقدر وزن فرد بیشتر باشد، احتمال ابتلای وی به آرتروز و مشکلات کشکک ران بیشتر خواهد بود. حتی در مواردی که زانو در اثر یک بیماری التهابی دچار مشکل است وزن بیشتر می تواند فرآیند التهاب را طولانی تر کند.
▪ کوهنوردی چطور؟
ـ اگر عضلات و مفاصل ما سالم و بدون مشکل باشند خیلی هم مفید خواهد بود اما باید به چند نکته توجه داشته باشیم؛; هنگام بالا و به ویژه پایین آمدن از کوه آهسته و به مرور راه برویم. در هنگام بالا رفتن زانوهایمان در حدود 50 تا 70 درجه خم می شوند. حتما از کوله پشتی برای حمل وسایل استفاده کنیم و از حمل وسایل غیر ضروری خودداری کنیم تا ستون فقراتمان آسیب نبیند. اما اگر زانوهایمان مشکل دارند بهتر است قبل از کوهنوردی حتما با پزشک یا فیزیوتراپ یا ارتوپد مشورت کنیم.
▪ برخی معتقدند آب و هوای گرم باعث کاهش درد زانوها می شود، این باور تا چه حد درست است؟
ـ این تصور مردم است و پایه علمی ندارد، اما به هر حال در شرایط گرما انعطاف پذیری بافت ها بیشتر و عضلات و رباط ها نرم تر می شوند. این در حالی است که درد زانوها در سر ما بیشتر خود را نشان می دهد.
▪ از دیگر عوامل آسیب رسان به زانو چه مواردی هستند؟
ـ مجموعه ساختارهای تشکیل دهنده (مفصل زانو و مفصل کشکک ران) که بیشترین سطح تماس را دارند در هنگام حرکت ها بیشترین آسیب را می بینند. هنگامی که ما زانوهایمان را زیادخم و راست(بیشتر از 70ـ60 درجه) می کنیم، آسیب زیادی متوجه زانوهایمان می شود مثلا حالتی شبیه نشستن و برخاستن، چمباتمه زدن، چهار زانو یا دو زانو نشستن به مدت طولانی، چهار دست و پا راه رفتن (البته نه در کودک نوپا) یا انجام ورزش هایی که باعث باز و بسته شدن زیاد پاها می شود.
همچنین قرارگیری طولانی مدت در یک وضعیت هم آسیب رسان خواهد بود. فردی را تصور کنید که مسافت طولانی مانند تهران تا مشهد را رانندگی می کند، زانوی این فرد هنگام رانندگی حدود 90 درجه خم شده است.
در این حالت اگرچه فشار زیادی به زانو نمی آید اما چون این مقدار از خم شدن زانو مدت طولانی ادامه دارد و مدتی طولانی سطح ثابتی فشار به ساختار غضروف مفصلی وارد می شود که آسیب رسان خواهد بود. در این شرایط غضروف مفصلی تغذیه کافی و درستی نخواهد داشت و کم کم شروع به رشته شدن و تخریب سطوح مفصلی خواهد کرد. در این شرایط اگر علاوه بر وضعیت ثابت و عدم تغذیه مناسب یک فشار مضاعف هم وارد شود مثل حالت چمباتمه شدن، وضعیت بدتر خواهد شد.
▪ کفش ها چقدر در ایجاد یا کاهش درد زانو موثر است؟
ـ قوس کف پا و سپس مفصل مچ پا بیشترین تاثیر را از کفش ها می گیرند. در صورتی که کفش باعث شود قوس کف پا کم شده و مفصل مچ پا ناپایدار شود یا خانمی که کفش پاشنه بلند می پوشد، مچ پایش حالت خم بودن دارد و ثبات در مفصل مچ و کف پا را کم می کند و به صورت جبرانی فشار به مفصل زانو تحمیل می شود. درنتیجه زانو در کل راه رفتن در درجه ثابتی قرار دارد که این امر همان عوارض وضعیت ثابت که در بالا گفته شد، دارد و عضله هم به صورت طولانی مدت در طول ثابت و کوتاهی منقبض می شود که باعث آسیب عضله می شود.
▪ بهترین ارتفاع پاشنه کفش چقدر است؟
ـ حدود 3 سانتیمتر، در ضمن کفش باید انعطاف پذیر و مطابق انحنای کف پا باشد.
لطفا برای خوانندگان ما چند راهکار به منظور جلوگیری از این آسیب ها پیشنهاد بدهید.
در هنگام ورزش و انجام حرکات صحیح باید خیلی دقت کرد، حتما قبل از آن باید بدن را با نرمش گرم کرد و بعد از آن سرد.
▪ منظورتان از سرد کردن، چیست؟
ـ بعد از ورزش باید به آرامی و کم کم از شدت فعالیت های بدن کاست و آن را به حالت عادی رساند و متوقف کرد که به اصطلاح به آن سرد کردن می گوییم. در این حالت کمترین میزان آسیب به مفاصل، عضلات و... وارد می شود.
▪ آیا ورزش ها یا تمریناتی برای کاهش آسیب و تقویت زانوها وجود دارد؟
ـ بله، تمرینات حسی عمقی که باعث تقویت عضلات می شود و در تمرین حالتی را به وجود می آورد که فرد بتواند از وضعیت های مختلف مفصل در هنگام انجام ورزش آگاه باشد. تمرینات مفصل زانو دو حالت دارد؛; بدون اعمال وزن روی مفصل زانو و یا اعمال وزن روی مفصل زانو.
▪ بد نیست از تمرینات بدون اعمال وزن روی مفصل زانو شروع کنیم؟
ـ بهترین آن که می توان به همه افراد حتی مبتلایان به آرتروز و مشکلات کشکک ران توصیه کرد این است، دراز بکشید و زانو را در حالت صاف قرار دهید. سعی کنید پشت زانو را به فرش یا زمین فشار دهید. در این حالت زاویه نوک پاهایتان تا ساق را در حدود 90 درجه قرار دهید و سپس شل کنید. در مرحله بعدی می توانید بالش کوچکی زیر زانوهایتان ( 15 ـ10 درجه ) قرار دهید و زانوهایتان را از حالت خم به صاف درآورید. هر انقباض را در حدود 5 ثانیه درآورید. در حالت پیشرفته تر می توان یک وزنه کوچک یک کیلوونیم را به مچ پا بست و با بالشی زیر پا حرکت را انجام داد.
▪ و تمرینات با اعمال وزن روی مفصل زانو؟
ـ ورزش با پدالینگ که باعث شود زانو در حدود 20 تا 30 درجه خم و راست شود.
▪ در مجموع آرتروز و زانودرد در خانم ها بیشتر است یا آقایان؟ چرا؟
ـ در هر دو اما به طور کلی بیماری های مربوط به غضروف بیشتر در خانم ها دیده می شود، البته طریقه استفاده از مطلب هم مهم است. نباید فراموش کرد که خانم ها دوران بارداری دارند و در این دوران باید وزن بیشتری را تحمل کنند.
▪ در پایان چه توصیه ای به خوانندگان دارید تا زانوهای سالم داشته باشند؟
ـ مشکل بدقرارگیری استخوان کشکک باید از همان سنین نوجوانی در مدارس غربالگری شود. باید در سنین نزدیک به بلوغ اقدام به شناسایی افرادی که دارای این مشکل هستند کرد. این کار با یک معاینه بالینی ساده مفصل زانو در حالت ایستاده قابل انجام است و می توان از پیشرفت آن در سنین بعدی جلوگیری کرد.
شهرزاد عبدیه
روزنامه تهران امروز