سرفه می کنید؟ شاید آهن ندارید!

کم خونی ناشی از فقر آهن، علایم متنوع و عجیب و غریبی دارد.  
محققان ایتالیایی به تازگی دریافته اند که فقر آهن می تواند عامل بروز سرفه های مزمن در زنان باشد. اهمیت این کشف در این است که سرفه تا به امروز به عنوان یکی از نشانه های بیماری فقر آهن شناخته نمی شد و پزشکان معمولا سرفه مزمن را نشانه مشکلاتی مانند آسم، برگشت اسید معده به مری و مصرف دخانیات می دانستند.
دکتر کاترینا بوکا و همکارانش در دانشگاه تورین، با تحقیقی که روی 16 زن گرفتار سرفه مزمن که هیچ بیماری دیگری جز فقر آهن نداشتند انجام دادند، به این نتیجه رسیدند که درمان با مکمل های آهن به جای مصرف داروهای ضد سرفه می تواند باعث بهبودی این خانم ها شود.
دکتر بوکا می گوید: از آنجا که که آهن در سامانه ایمنی بدن برای تولید پروتیین های کنترل کننده التهاب نقش تنظیمی مهمی دارد بنابراین کمبود آهن می تواند بدن را آماده ابتلا به عفونت و التهاب به ویژه در نواحی بالایی دستگاه تنفسی کرده و در نتیجه فرد را با مشکل سرفه های مداوم و طولانی مدت روبه رو کند. جالب اینجاست که بدانیم هم سرفه مزمن و هم فقر آهن در خانم ها شایع تر است.
نقش اصلی آهن در بدن شرکت درساخت گلبول قرمز خون است که وظیفه عمده آن حمل ونقل اکسیژن از ریه به بافت های بدن است. درصورتی که ذخایر آهن بدن ما به هر دلیلی دچار کمبود شود ساخت گلبول قرمز مختل شده و باعث ایجاد کم خونی می شود. آهن علاوه بر خونسازی در ساختمان عضلات و برخی از آنزیم های مهم بدن نیز نقش دارد و بنابراین کمبود آن می تواند باعث تأ;خیر در رشد بدنی به ویژه رشد مغزی شود و شخص را مستعد عفونت کند.
● کمبود آهن چه علایمی دارد؟
اگر کم خونی خفیف باشد یا به صورت تدریجی ایجاد شود بدن ما خود را با آن سازگار می کند، بنابراین ممکن است علامتی نداشته باشد. اما با شدت یافتن کم خونی علایم نیز آشکار می شوند. خستگی و احساس ضعف از اولین علایم کم خونی است.
فرد کم خون با کوچکترین فعالیت بدنی خسته می شود. به همین دلیل معمولا از انجام این قبیل کارها طفره می رود و باکم کردن کارهایش به نوعی خودش را با بیماری هماهنگ می کند. این افراد معمولا تا مدت ها به پزشک مراجعه نمی کنند و برای خستگی خود توجیه های مختلفی می آورند.
اگر ظاهر رنگ پریده دارید، دست و پایتان زود به خواب می رود یا گزگز می کند، اگر نمی توانید برای مطالعه یا انجام کاری تمرکز کنید و اگر به سردردهای گاه و بیگاه یا سیاهی رفتن چشم ها دچار می شوید، باز هم باید شک کنید که مبادا کم خون شده باشید.
افراد کم خون ممکن است تحریک پذیر بوده و زود عصبانی شوند یا حالت بی تفاوتی داشته باشند. این تغییرات رفتاری در بچه های کم خون بیشتر دیده می شود و به همین دلیل پدران و مادرانی که با رفتارهای ناپسند بچه ها روبه رو می شوند قبل از نصیحت و تنبیه به این فکر بیفتند که شاید کودکی کم خون دارند!
در بچه ها فقر آهن می تواند باعث تأ;خیر رشد نیز بشود و در موارد شدیدتر ضایعات همیشگی بر جای بگذارد. این کودکان معمولا ضریب هوشی پایین ترازحد طبیعی داشته و به دلیل کاهش قدرت یادگیری دچار افت تحصیلی می شوند. پس اگر کودکی درس نخوان دارید باز هم به کم خونی شک کنید!
همچنین با شدت یافتن کم خونی فقر آهن، زبان بدون پرز و ملتهب شده و زخم هایی در گوشه لب و دهان ایجاد می شود، ناخن ها طرد و شکننده شده و ممکن است حالت قاشقی پیدا کنند. برخی از افراد مبتلا به کم خونی فقر آهن شدید گرایش به خوردن مواد عجیبی نظیر خاک، یخ، نشاسته و برنج خام دارند که به آن پیکا یا هرزه خواری می گویند. در نهایت فقر آهن شدید ممکن است منجر به تنگی نفس واضح شده و علایم نارسایی قلبی ایجاد کند.
کم خونی فقر آهن می تواند علایم گوارشی هم ایجاد کند. بی اشتهایی، سوء هاضمه، آروغ زدن، اسهال و یبوست و حتی اشکال در بلع غذا ممکن است به خاطر فقر آهن باشد.
● چطور فقر آهن می گیریم؟
آهن ریز مغذی مهمی است که باید از طریق غذا به بدن برسد. بنابراین سر راست ترین علت فقر آهن، ناکافی بودن میزان آهن مواد غذایی ماست. گوشت قرمز، گوشت پرندگان، ماهی و دیگر اجزاء گوشتی مانند جگر و قلوه از مهم ترین غذاهای دارای آهن هستند. اگر گیاه خوار هستید یا به هر دلیل دیگری گوشت کم مصرف می کنید در معرض ابتلا به فقر آهن قرار دارید. زرده تخم مرغ، سبزی های سبز برگی مانند اسفناج، گل کلم، سویا، حبوباتی نظیر عدس و لوبیا، کشمش، خرما، گردو، پسته، بادام و میوهایی نظیر زرد آلو از دیگر غذاهای آهن دارهستند.
سبزی ها و میوه های ذکر شده اگر چه از مقدار آهن قابل قبولی برخوردار هستند اما آهن آن ها به صورتی است که به خوبی در روده ها جذب نمی شود. از آنجا که گوشت می تواند جذب آهن مواد غذایی غیراز خود را نیز افزایش دهد به همین دلیل متخصصین تغذیه توصیه می کنند که کدبانوهای خانه سبزیها و سویا را به همراه یک تکه کوچک گوشت یا بال مرغ طبخ نمایند. ویتامین ث می تواند جذب آهن را زیاد کند به همین دلیل مصرف خربزه، فلفل سبز، گوجه فرنگی و میوه هایی نظیرپرتقال، لیمو و دیگرمرکبات همراه غذا توصیه می شود.
باید توجه کرد که مصرف چای، قهوه و شکلات جذب آهن را به شدت کاهش می دهد. بنابراین بهتر است تا حدود 2 ساعت قبل و بعد از غذا از مصرف آن ها خودداری کنیم. بیماریهای روده ای مانند اسهال و سوء جذب و دارو هایی مانند رانیتیدین و تتراسیکلین هم به دلیل اختلالی که در جذب آهن ایجاد می کنند می توانند باعث کم خونی فقر آهن شوند.
بنابراین اگر خدای ناکرده فردی هستید که عادت به مصرف خودسرانه دارو دارید و بالاتراز آن تجویز خودسرانه هم می کنید آگاه باشید که ممکن است باعث چنان عواقبی برای خود و دیگران شوید که فکرش را هم نمی کردید.
علت دیگر کم خونی فقر آهن افزایش نیاز بدن به آهن در سنین رشد و بارداری است. شیر مادر تا 6-4 ماهگی می تواند نیاز شیر خوار به آهن را تأ;مین کند اما پس از این زمان و با شروع تغذیه کمکی باید قطره آهن هم شروع شده و تا پایان 2 سالگی ادامه یابد.کودکان شیر مادرخواری که قطره آهن را دریافت نمی کنند یا به نحو مناسب به آنها خورانده نمی شود و همچنین نوزادان نارس در معرض فقر آهن هستند.
تغذیه با شیر گاو نیز می تواند باعث دفع خون از دستگاه گوارش شیر خوار شده و فقر آهن ایجاد کند به همین دلیل مصرف شیر گاو در اطفال زیر یکسال ممنوع است.کودکانی که با شیر خشک تغذیه می شوند نیز بسته به میزان آهن شیرخشک و میزان جذب آن در معرض این بیماری قرار دارند.
در کودکان پیش دبستانی و نوجوانان افزایش سرعت رشد، بی اشتهایی ناشی از تغییرات خلق و خو و مصرف مواد کم ارزش غذایی پایین مانند پفک، چیپس و شکلات می تواند باعث فقر آهن شود.
عامل مهم دیگری که می توان آن را ذکرکرد، اتلاف آهن موجود در بدن از راه خونریزی است. خانم ها به دلیل خونریزی عادت ماهانه پیوسته در معرض تهدید فقر آهن هستند. اگر تغییرات فیزیولوژیک زمان حاملگی و خونریزی حین زایمان را هم به آن اضافه کنید باید باعث شود که به عنوان یک خانم بیشتر مراقب خود باشید.
خونریزی از دستگاه گوارش نیز مهم است. حتی خونریزی های مخفی ناشی از زخم معده یا خونریزی های کم و مرتب از بواصیر می تواند فقر آهن ایجاد کند پس آنها را جدی بگیرید. اگر شما یک مرد بالغ هستید مطمین باشید که نسبت به خانم ها و بچه ها احتمال کمتری دارد که فقر آهن بگیرید اما اگر مبتلا شدید قبل از هر چیز خونریزی دستگاه گوارش می تواند علت آن باشد.
● چه باید کرد؟
درصورت شک به کم خونی پزشکان به کمک برخی آزمونهای آزمایشگاهی تشخیص را قطعی می کنند. درمان اصلی کم خونی فقر آهن مصرف مکمل های دارویی آهن به ویژه شکل خوراکی آن است. درصورتی که شما به کم خونی فقر آهن مبتلا شده اید، رژیم غذایی غنی از آهن به تنهایی برای درمان کافی نیست و باید حتما از دارو نیز استفاده نمایید.
داروها به صورت قرص، کپسول و شربت وجود دارند و برای جذب بیشترآهن بهتر است این داروها را با معده خالی و به همراه یک لیوان آب پرتقال مصرف کنید. مکمل های آهن عوارض جانبی نیز ممکن است داشته باشند. تیره شدن رنگ مدفوع از جمله این عوارض است که ضرری ندارد. برخی علایم دیگر مانند تهوع را می توان با افزایش تدریجی مقدار دارو و تغییرشکل دارو برطرف نمود.
اما آخرین نکته این که فقر آهن شایعترین و مهم ترین نوع کمبود ریز مغذی ها در جهان است که همه کشورها از دارا و ندار را درگیر کرده است. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی بیش از یک سوم جمعیت دنیا، نیمی از خانم های باردار، 20 درصد زنان سنین باروری و 40 درصد کودکان شیر خوار به فقر آهن مبتلا هستند.
آمارها در کشور ما نیز کم و بیش مشابه است. اگر فردی از خانواده شما به سرماخوردگی مبتلا باشد چقدر مراقبت می کنید تا خودتان مبتلا نشوید؟ آمارها می گویند که از هر 3 نفر یک نفر به فقر آهن مبتلا است که بیماری بسیار جدی تری نسبت به سرماخوردگی است!

دکتر سهیل صالحی
روزنامه همشهری