از آسم چه می دانیم؟

دستگاه تنفس انسان از دو بخش تشکیل شده است:  
1) راه های هوایی فوقانی
2) تحتانی.
راه های هوایی فوقانی شامل حفره های بینی، حلق و حنجره و راه های تنفسی تحتانی شامل نای، نایژه ها، نایژک ها و کیسه های هوایی هستند. دستگاه تنفس اعمال مهمی را انجام می دهد. یکی از این کارها، مطبوع سازی هوا توسط مجاری فوقانی تنفسی است. یعنی هوا ضمن عبور به شکلی تحویل ریه ها می شود که تا حد امکان عاری از تحریک زایی باشد. عمل دیگر راه های تنفسی فوقانی، پاکسازی هوا از ذرات مضر است که مقدار زیادی از این وظیفه به وسیله عکس العمل سرفه، عطسه و حرکت مژک های پوشاننده مجاری هوایی صورت می گیرد. بقیه دستگاه تنفسی، دو کار را انجام می دهد که یکی هدایت هوا و دیگری مبادله گازهاست. در افراد سالم، ریه ها به سادگی اتساع پذیر هستند به طوری که با عمل دم می توان حدود 500 سانتی متر مکعب هوا را به راحتی وارد ریه ها کرد.
● آسم
آسم اصطلاحی است که از قرن ها پیش به بیماران مبتلا به تنگی نفس اطلاق شده است. بیماری آسم به صورت حمله ای، ناگهانی و با فواصل زمانی متفاوت بروز می کند. در صورت بروز حمله شدید و حاد، انسداد راه های هوایی ممکن است به مدت چند روز یا حتی هفته ها به طول انجامد. در این بیماری، راه های هوایی تنگ می شوند که این تنگی، با درمان و یا خود به خود برطرف می شود. مشخصه بیماری آسم، پیدایش حملات متناوب، خس خس سینه و تنگی نفس است که خیلی زود بعد از تماس با عامل ایجاد کننده به حداکثر شدت خود رسیده و اگر معالجه نشود، ممکن است ساعت ها ادامه یابد.
در بین دوره های حمله آسم، بیمار مدتی آرام و بدون علامتی از تنگی نفس است. معمولا حملات، مدت کوتاهی به طول می انجامند (از چند دقیقه تا چند ساعت). بعد از رفع دوره بیماری، به نظر می رسد که بیمار کاملا بهبود یافته است؛; با این حال، ممکن است در طی یک دوره، بیمار هر روز درجاتی از انسداد راه هوایی را تجربه کند. این دوره ممکن است خفیف باشد یا بسیار جدی که انسداد راه هوایی روزها و هفته ها باقی بماند. به این وضعیت آسم پایدار می گویند که حتی در بعضی موارد ممکن است منجر به مرگ شود.
● شیوع و علت بروز آسم
آسم بیماری شایع، مزمن و التهابی ریه است که هم کودکان و هم بالغان را گرفتار می کند؛; اما در کودکان شیوع بیشتری دارد. این بیماری در هر سنی می تواند شروع شود. حدود دو سوم بیماران قبل از سن 10 سالگی و یک سوم دیگر بعد از سن 40 سالگی به این بیماری دچار می شوند. بیشتر از نیمی از کودکان مبتلا به آسم، وقتی به سن بلوغ می رسند، بهبود می یابند. در حالی که در بیش از نیمی دیگر، شروع آسم بعد از 15 سالگی است. به طور کلی، اگر آسم در زمان کودکی شروع شود، حملات تناوبی و ارتباط آن با مواد محرک خارجی بیشتر بوده و پیش آگهی بهتری هم دارد. در مقابل، آسمی که بعد از 30 سالگی شروع شود، شدیدتر بوده، پیش آگهی بدتری داشته و شانس بروز آسم وخیم در فرد مبتلا بیشتر است. آسم در بعضی نژادها مثل سرخپوست های آمریکای شمالی و اسکیموها به ندرت دیده می شود. شیوع دقیق آن در شرقی ها به خوبی مطالعه نشده، اما در بین چینی ها کمتر از هندی ها بروز می کند. آسم در نژاد زرد کمترین شیوع را دارد مثلاً; در اندونزی 2 درصد، در حالیکه در انگلستان، زلاندنو، استرالیا و جنوب تا 37 درصد شایع است. به هرحال هنوز کاملا مشخص نیست که این اختلاف شیوع نژادی منشأ; ژنتیکی دارد یا ناشی از عوامی محیطی یا اقلیمی است. این بیماری در ساکنین نواحی مرطوب شایع تر است و برعکس سکونت در نواحی کوهستانی در بهبود حال بیماران موثر است. آسم در جوامع فقیرنشین با تراکم جمعیتی زیاد و در نتیجه شیوع عفونت های ویروسی تنفس بیشتر دیده می شود. در ماه های اول زندگی مصرف شیر خشک با شیشه، سیگار کشیدن پدر و اطرافیان و همچنین غذاهایی که کودک بعد از 6 ماهگی استفاده می کند، می توانند سبب پیدایش التهاب گلو، ویزینگ و آسم شود. این بیماری در یک تا 2 درصد کل کارگران دیده می شود که به آن آسم شغلی می گویند و در بعضی مشاغل بیشتر دیده می شود، مثلاً; 25 تا 29 درصد کارگران صنعت کتان، 16 درصد دامداران و 5 تا 10 درصد کارگرانی که با ایزوستانات ها در تماس هستند، دچار مشکلات تنفسی می شوند. علت بروز آسم به درستی مشخص نشده است اما عوامل مختلفی در ایجاد آن به طور موثری دخالت دارند. آسم نیز مانند بسیاری از بیماری ها از طریق ژن منتقل می شود، اما جزییات عوامل ژنتیکی هنوز مشخص نشده است. بنابراین، لازم است سابقه بیماری در سایر افراد خانواده مورد بررسی قرار گیرد. باید توجه نمود که بعضی افراد وجود بیماری آسم در بستگان خود را به صورت خس خس سینه مطرح می کنند. البته باید توجه داشت که در صورت وجود نداشتن سابقه فامیلی نیز بیماری آسم بروز می کند که در این حالت، عوامل محیطی مثل ویروس ها، تماس های شغلی و محرک های محیطی سبب شروع و پایداری بیماری شوند.
● انواع آسم
آسم به دو صورت آلرژیک یا خارجی و غیرآلرژیک یا داخلی دیده می شود که هر یک از آنها دارای خصوصیات ویژه ای هستند. تقریباً; 50 درصد بیماران به آسم آلرژیک مبتلا هستند. آسم خارجی، بیشتر به دلیل داشتن سابقه خانوادگی ابتلا به آلرژی مثل رینیت آلرژیک، اگزما و تب یونجه بروز می کند. در حالیکه، آسم داخلی معمولاً; بعد از سن 35 یا 40 سالگی شروع شده و سابقه فامیلی یا شخصی آلرژی در بیمار وجود ندارد. مرگ و میر ناشی از آسم داخلی بیشتر است؛; در این نوع، خلط بیمار معمولاً; چرکی اما در نوع آلرژیک به رنگ شفاف و سفید است.
● عوامل بروز آسم
علت دقیق ابتلا به این بیماری هنوز روشن نیست، اما پزشکان استنشاق هوای آلوده را مهمترین علت بروز این بیماری می دانند. برخی از بیماران مبتلا به آسم آلرژیک، تنها به یک ماده محرک خاص حساسیت نشان می دهند (مثل بیماران مبتلا به آسم فصلی)، در حالیکه بعضی دیگر ممکن است به مواد مختلفی عکس العمل نشان دهند؛; این افراد در تمام فصول سال دچار حملات آسم می شوند.
به طور کلی، 7 گروه محرکی که می توانند باعث شروع حمله آسم شوند، عوامل آلرژیک، اکولوژیک یا زیست محیطی، شغلی، عفونی، عوامل وابسته به ورزش و استرس های روحی ـ روانی هستند. گیاهان، اصلی ترین منابع مواد آلرژی زای فصلی و هوایی هستند که این عوامل گیاهی، تحت تاثیر شرایطی مثل دما، رطوبت، نوع خاک و ارتفاع منطقه قرار دارند. در ایران به علت وجود گونه های مختلف گیاهان بومی و دارویی و همچنین تغییرات آب و هوا و جغرافیای مناطق متفاوت، بیماری آلرژی و آسم در افراد، زیاد دیده می شود.
عوامل مستعد کننده حمله آسم بیشتر ذرات گیاهان و گرد و غبار هوا، کپک غذا، مو، پر یا پشم حیوانات، غذاهای مختلف و بعضی داروها، مواد شیمیایی و صنعتی مثل پاک کننده ها، اوزن وارسینک، عوامل محیطی مثل عفونت های ویروسی دستگاه تنفس و فشارهای روانی ناشی از عوامل مختلف و هیجانات هستند. تغییر الگوی زندگی مردم و روی آوردن بیش از حد به زندگی شهری و صنعتی، دوری از طبیعت و استفاده از مواد غذایی آماده در افزایش آسم موثر بوده است. موادی مثل گرد و غبار چوب و گیاهان (بلوط، غلات، دانه کرچک، قهوه و صمغ)، عوامل دارویی (آنتی بیوتیک ها و سایمیتدین)، مواد پاک کننده، ترشحات و مواد دفعی حیوانات، نمک های فلزات (پلاتین، کروم و نیکل)، مواد شیمیایی صنعتی، پلاستیک ها، رنگ های مختلف، فرمالدیید و اوره اغلب سبب شروع یا تشدید حمله آسم می شوند. مطالعات نشان می دهند که استفاده از برخی انواع کفپوش های پلاستیکی در محیط کار یا منزل احتمال بروز آسم را در بزرگسالان افزایش می دهد. همچنین استفاده از گچ، برای پوشش دیوار و کف پوش ساختمان، تا 80 درصد سبب شدت آسم می شود. سایر عواملی که باعث انسداد راه های هوایی می شوند، شامل سبزیجات، آنزیم های بیولوژیکی، پروتیین های حیوانی، پرندگان، ماهی و حشرات هستند. مطالعات نشان داده اند که بعضی داروها مثل آسپرین و آنتاگونیست های بتاآدرنرژیک (پروپرانولول) از محرک های دارویی آسم محسوب می شوند. البته بررسی های اخیر ثابت کرده اند که با مصرف مداوم و به میزان کم آسپرین، درصد زیادی از مبتلایان به آسم بهبودی نسبی یافته و از شدت حملات بیماری آنها کاسته شده است.
● علایم و نشانه های بیماری آسم
این بیماری با سه علامت مشخص خس خس، تنگی نفس و سرفه بروز می کند و در اغلب موارد، بیمار با شناخت بیماری خود به پزشک مراجعه می کند. در بیشتر مبتلایان، سرفه تنها علامت بوده و با افزایش انقباض عضلات صاف برونش، ترشحات مخاطی راه های هوایی فوقانی نیز افزایش می یابد. هنگام بروز حمله، بیمار دچار مشکلات تنفسی شده و ممکن است آن را به صورت سفتی قفسه سینه، خس خس یا تنگی نفس توصیف کند. همچنین، استفراغ می تواند به دنبال حملات سرفه های شدید ایجاد شود.خروج خلط هنگام بروز حمله آسم و مدتی پس از آن دیده می شود که در ابتدای بیماری شفاف است و در پایان حمله همراه با سرفه به صورت غلیظ و رشته مانند خارج می شود، با مزمن شدن آسم، به تدریج از شفافیت خلط کاسته می شود. علایم حمله آسم می تواند در عرض چند دقیقه ظاهر شده، به سرعت و با استفاده از یک داروی گشادکننده راه های هوایی کاملا برطرف شود. غالباً; تاریخچه قبلی بیماری حاکی از این است که پس از روبه رو شدن با عوامل محرکی مثل فعالیت شدید یا تماس با مواد خارجی، حمله آسمی با درجه و شدت متفاوتی بروز می کند، اما این بیماری به ندرت ممکن است بدون بروز حملات مشخص و به صورت تدریجی ظاهر شود. در بعضی موارد، بیمار ممکن است از حملات متناوب سرفه بدون خلط یا تنگی نفس فعالیتی شکایت کند.هنگام وقوع حمله آسم، علایم دیگری مثل اضطراب و بیقراری، افزایش حرکت پره های بینی، جمع شدن لب ها هنگام تنفس و کبودی رنگ پوست نیز در بیشتر بیماران دیده می شود. بروز حملات آسم و اضطراب و هیجانات، در اغلب موارد علت و معلول یکدیگر هستند. به این معنی که تنگی نفس ناشی از حمله آسم، سبب اضطراب و نگرانی شده و همچنین، اضطراب و هیجان از عوامل بسیار موثر در بروز حمله آسم به شمار می روند.
● راهکارهای پیشگیری و کنترل آسم
بیماری آسم درمان قطعی ندارد و به همین علت این بیماری دردسته بیمارهای مزمن قرار می گیرد. بیماری های مزمن باعث مرگ نمی شوند اما فرد را در انجام یک سری فعالیت ها ناتوان می کنند.
این بیماری ها اگر کنترل نشوند سبب آسیب های جدی می شوند و یا با کم کردن مقاومت بدن، زمینه را برای ابتلا به سایر بیماری ها مساعد می کنند.
قبل از هر چیز، لازم است از طریق آموزش، آگاهی بیمار مبتلا به آسم به خصوص در نوع شدید و وخیم در مورد مقدار و زمان صحیح مصرف داروها افزایش یابد. پذیرش بیماری و درمان توسط بیمار اهمیت زیادی دارد، زیرا این گونه بیماران، باید هوشیارانه همواره مراقب وضعیت بیماری خود باشند. با افزایش میزان آگاهی بیمار و خانواده او از طریق آموزش برنامه های خوددرمانی، می توان بیماری آسم را به خوبی کنترل و از بروز حملات آن پیشگیری کرد. اغلب بچه های مبتلا به آسم، زمینه آلرژیک دارند. پس باید با مواد حساسیت زا تماس نداشته باشند. وجود حیوانات خانگی، دود سیگار، گرد و خاک و حضور در اماکن عمومی و شلوغ یا پر از گرده گل و گیاه، باعث بروز و تشدید حمله آسم می شوند. همچنین مصرف غذاهایی مثل پفک، ادویه جات، نوشابه، آجیل و میوه های غیر بومی مثل موز، انبه، آناناس، کیوی و نارگیل در بروز آلرژی موثرند.بیمار مبتلا به آسم باید همیشه به خصوص هنگام بروز حملات در حالت نشسته و نیمه نشسته، خوابیده قرار گیرد تا تنفس او بهتر و راحت تر انجام شود.
به علاوه، چنانچه حمله آسم بیمار شب ها بروز می کند، لازم است اکسیژن و داروهای خود را قبل از خواب در دسترس قرار دهد. مشکلات تنفسی اغلب سبب بروز اختلال در مصرف مواد غذایی و آشامیدنی کافی می گردد. لذا، باید اهمیت استفاده مناسب و کافی از مواد غذایی و مایعات را برای بیمار روشن نمود. همچنین، جهت کاهش اختلالات تنفسی، بر لزوم کاهش و حفظ وزن در محدوده نرمال تأ;کید گردد.نکاتی از قبیل انجام فعالیت های مناسب روزمره مثل بالا رفتن آرام از پله ها، راهپیمایی به مدت 15-10 دقیقه دو بار در روز، انجام کارهای سبک در منزل و داشتن شغل مناسب کم استرس نیز باید مورد توجه قرار گیرد، زیرا رعایت این موارد در بهبود و استقلال بیماران مبتلا به آسم تاثیر بسزایی دارد.عفونت های ویروسی، از شایع ترین عوامل در بروز حملات آسم به شمار می روند.
ساده ترین آنها که در هوای سرد و فصل زمستان شایعند، سرماخوردگی و آنفلوآنزا هستند. بنابراین لازم است به بیمار و خانواده او آموزش داده شود که در فصل زمستان کمتر در فضای سرد قرار گرفته، از تماس با بیماران مبتلا به عفونت های دستگاه تنفسی و حضور در اماکن آلوده و پرجمعیت پرهیز کنند. همچنین، آگاهی بیمار از علایم عفونت راه های تنفسی مثل تب و لرز، سرفه، خروج خلط چرکی، بی اشتهایی و خستگی ضروری است.
روش های تمرکز، خواب درمانی و آرام سازی بدن در بعضی موارد، به خوبی می تواند مشکلات تنفسی را کنترل کند. با روان درمانی و تغییر رفتار از قبیل تنش زدایی، شل کردن عضلات، ایجاد آرامش و زندگی در محیط متعادل با کمترین تنش و اضطراب نیز، تا حدود زیادی می توان از بروز حملات آسم پیشگیری کرد.
نتایج پژوهش های فراوان، نشان می دهد که با طرح و اجرای صحیح برنامه های آموزشی و ارایه اطلاعات لازم در مورد چگونگی مصرف داروها به بیماران مبتلا به آسم، می توان تا حد زیادی پیشرفت بیماری و مرگ و میر ناشی از آن را کنترل کرد و شدت و وخامت بیماری را کاهش داد.

کبری رضایی
روزنامه تهران امروز