وقتی لب ها چسبناک می شوند

بدن انسان به طور طبیعی واجد مکانیسم هایی است که فرد هرگز متوجه حضور و عملکردشان نمی شود.  
از میان هزاران نمونه می توان به پلک زدن، تنگ و گشاد شدن مردمک، تنفس و بروز احساس دفع اشاره کرد. وقتی یکی از این مکانیسم ها مختل شود تازه آن موقع فرد متوجه نقش مهم آنها در سلامت و عملکرد طبیعی بدن می شود. حتما پیش آمده که وقتی دچار گلودرد شده وقورت دادن عادی آب دهان برایتان به عذابی الیم تبدیل می شود تازه آن وقت متوجه می شوید که همین کار ساده وطبیعی که هیچ وقت هم به آن توجه نمی کنیم چقدر می تواند مهم باشد. یکی از این موارد نقش بزاق در گوارش و تکلم و سلامت بافت های دهان و دندان است که فقدان یا کمبود آن، عوارض جدی به دنبال دارد که از آنها با عنوان کلی خشکی دهان یا زروستومی یاد می شود. [نکته بهداشتی روز: عوامل ایجاد خشکی دهان]
قبل از بحث درباره خشکی دهان بد نیست قدری درباره عملکرد بزاق صحبت کنیم. بزاق در حفره دهان از 3جفت غده بزاقی اصلی بناگوشی،زیرزبانی و تحت فکی و هزاران غده بزاقی فرعی ترشح می شود. درافراد بالغ5/1- 1لیتر بزاق در شبانه روز تولید می شود که مقدار بسیار اندکی از آن مربوط به زمان خواب است. بزاق جدا از نرم کردن غذا برای بلع و هضم آسان وظایف حفاظتی مهمی را برعهده دارد. بزاق باکتری ها را از حفره دهان شسته و پاک می کند و درعین حال با توجه به آنزیم ها و پادتن های موجود در ترکیب خود مستقیماً; باکتری ها را از بین می برد. ترکیبات موجود در بزاق پوسیدگی های مراحل اولیه را مجددا معدنی می کنند و باعث سهولت تکلم می شوند. بنابراین بزاق نقشی حیاتی در سلامت دندان ها و پیشگیری از پوسیدگی دندان ها و بیماری های لثه برعهده دارد.
بنا بر دلایل متعددی ممکن است شخص دچار کاهش مقدار بزاق و خشکی دهان شود. یک دلیل ناشایع مشکلات تکاملی و مادرزادی غدد بزاقی است. اما به عنوان علل شایع این مشکل باید از انواع بیماری های سیستمیک نظیرآنمی، دیابت، ایدز، سندرم شوگرن،آرتریت روماتویید و لوپوس نام برد. در عین حال هر وضعیتی که باعث افزایش دفع آب بدن شود مثل اسهال واستفراغ می تواند به ایجاد خشکی دهان منتهی شود. در عین حال اضطراب و استرس طبق عملکرد فیزیولوژیک بدن باعث خشکی دهان می شود. دلیل شایع بعدی داروهای متعددی ا ست که می توانند به چنین شرایطی منجر شوند. طبعا داروها برای درمان مصرف می شوند و شاید تفکیک این قضیه که خشکی دهان در اثر بیماری ایجاد شده یا حاصل عوارض جانبی داروهاست دشوار باشد.
نتایج یک تحقیق نشان می دهد که بیش از 1500نوع داروی مختلف می تواند باعث خشکی دهان شود. مشهورترین این داروها عبارتند از آنتی هیستامین ها مثل دیفن هیدرامین و کلرفنیرامین،ضد احتقان ها مثل سودوافدرین،داروهای ضد افسردگی نظیر آمی تریپتیلین و ایمی پرامین، مشتقات فنوتیازین که در درمان بیماری های روانی به کار می روند، انواع و اقسام داروهای ضد فشار خون و ادرار آور،داروهای ضد پارکینسون، مهارکننده های پاراسمپاتیک مثل آتروپین وداروهای ضد سرطان.
یکی دیگر از علل بروز خشکی دهان رادیوتراپی سروگردن برای معالجه سرطان های بدخیم و کشنده این نواحی است.
جدا از تمامی موارد فوق سیگار کشیدن نیز ازعوامل شایع کاهش میزان بزاق و خشکی دهان است. بسیاری افزایش سن را دلیلی برای بروز خشکی دهان می دانند اما تحقیقات نشان می دهد که این دو مقوله ارتباط مستقیمی با هم ندارند. ولی در عین حال باید گفت بسیاری از بیماری ها و مشکلاتی که در بالا شرحشان رفت در سنین بالا شیوع بیشتری دارند. به همین دلیل در افراد مسن خشکی دهان بیشتر دیده می شود اما فرایند پیری به خودی خود باعث خشکی دهان نمی شود.
● وقتی بزاق نباشد
متاسفانه خشکی دهان بیماری شایعی است و این بیماران که اغلب مشکلات جسمی متعددی دارند باید با مشکل مضاعفی مثل خشکی دهان هم دست وپنجه نرم کنند. در این بیماران بزاق به وضوح کم است و بزاق باقیمانده هم کف آلود و غلیظ به نظر می رسد. در این بیماران زبان صاف و قرمز و فاقد پرز است. مخاط دهان به شدت خشک بوده به حدی که ممکن است دستکش دندانپزشک به سطوح مخاطی چسبیده و موقع کنده شدن باعث بروز زخم شود. گاهی به دلیل خشکی مخاط، جویدن و بلعیدن و صحبت کردن به سختی صورت می گیرد و بیمار از چسبیدن غذا به دهانش یا چسبیدن لب ها به دندان هایش شکایت دارد. در بیماران با مشکل خشکی دهان به دلیل کاهش فعالیت ضد میکروبی و پاک کنندگی بزاق کاندیدی از دهانی(برفک) شایع است.
این بیماران دچار مشکلاتی در درک طعم و ومزه غذاها هستند و اغلب از دهانشان بوی بدی استشمام می شود. در عین حال بروز پوسیدگی های گسترده و به سرعت پیشرونده در بیماران مبتلا به خشکی دهان بسیار شایع است و اگر درمان های دندانپزشکی پیشگیری و رعایت فوق العاده دقیق بهداشت دهان به درستی صورت نگیرد پوسیدگی های مذکور به سرعت دندان های بیمار را از بین می برد و می تواند باعث بروز عفونت های خطرناکی در ناحیه سر و گردن شود و مشکلی جدی را بر مشکلات بیمار بیفزاید.
● امیدواری هایی نه چندان بزرگ
درمان خشکی دهان متاسفانه کار دشوار و بعضا ناموفقی است اما به هر حال چندین و چند روش درمانی دست کم برای کاهش مشکل بیماران وجود دارد. نخستین روش مصرف مداوم آب است. آب بهترین جایگزین برای بزاق محسوب می شود. بیمار هر زمان که احساس خشکی دهان کند می تواند آب بنوشد. اما مشکل اینجاست که فرد باید همیشه یک بطری پر آب همراه داشته باشد.
به هرحال مصرف آب شاید بهترین گزینه باشد. روش دیگر مصرف خوراکی های محرک بزاق قبل از صرف غذاست. اما شایع ترین راه مصرف داروهای محرک بزاق(سیالوگوگ) است. رایج ترین این داروها پیلوکارپین (Pillocarpin) و سویملین (Cevimlin) است. این داروها طبق تجویز پزشک یا دندانپزشک توسط بیمار در فواصل زمانی مشخص مصرف شده وباعث افزایش ترشح بزاق می شوند. محصولات مشتق بیوتین نیز اخیرا مورد توجه پزشکان و دندانپزشکان قرار گرفته و نتایج بالینی مثبتی نیز به دنبال داشته است. در عین حال باید اقدامات بهداشتی و درمانی قاطعی برای حل مشکل پوسیدگی دندان در بیماران صورت گیرد.
اگر بیمار به دلیل ابتلا به سرطان سر و گردن قرار است تحت رادیوتراپی قرار گیرد یا به زودی باید مصرف داروهایی با عارضه خشکی دهان را آغاز کند، باید هرچه سریع تر نسبت به ترمیم دندان های پوسیده اقدام کند. استفاده از ژل فلوراید نیزتوصیه شده است. بنابر نظر دندانپزشک، فلوراید ممکن است توسط خود بیمار یا دندانپزشک تجویز شود. در عین حال بیمار باید بهداشت دهان خود را در حد عالی رعایت کند تا از بروز پوسیدگی های جدید جلوگیری شود.

دکتر علیرضا آشوری
روزنامه همشهری www hamshahrionline ir