غلبه بر بیماری هولناک

از گذشته های بسیار دور در تمدن های چین، هند و مصر باستان، جذام به عنوان بیماری هولناکی شناخته شده که همواره ترس و وحشت بسیاری را در میان مردم ایجاد می کرد و بسیاری آن را نه یک بیماری بلکه نفرین خدایان می دانستند، اما اکنون این بیماری دیگر به هولناکی گذشته نیست و کشور ما نیز در آستانه حذف آن قرار دارد.در سال های نه چندان دور، بیماری جذام مساوی با تصویر وحشتناکی از نقص عضو و طرد و جدا شدن از اجتماع بود. آسیب اجتماعی این بیماری هنوز هم ادامه دارد، به نحوی که حتی شنیدن نام جذام برای برخی چندش آور است. جذام در حقیقت یک بیماری عفونی مزمن است که توسط یک نوع باکتری ایجاد می شود. این بیماری بیشتر پوست، اعصاب محیطی، مخاط دستگاه تنفسی فوقانی و چشم ها را گرفتار می کند، ولی بتدریج اعضای دیگر نیز گرفتار می شوند. عامل این بیماری روی اعصاب حسی پوست اثر می گذارد و آنها را مختل می سازد و در نتیجه نقاط انتهایی بدن بیمار مانند دست ها و پاها بی حس شده و همین عامل موجب می شود بیمار در سوختن یا بریدن های مکرر احساس درد نکند و این مساله منجر به ایجاد ضایعات دایمی می شود. در ادامه روند بیماری، عفونت به زخم ها افزوده و گاهی حتی نیاز به قطع عضو احساس می شود. این در حالی است که چشم ها و مخاط بینی، بیش از دیگر نقاط در معرض خطر هستند.  
عامل بیماری جذام در سال 1873 توسط هانس کشف شد. در سال 1940 با کشف داروی داپسون یک موفقیت در کنترل بیماری به دست آمد که در آن بیماران به طور سرپایی تحت درمان قرار گرفتند و در آسایشگاه ها جمع شدند، ولی بتدریج مقاومت در مقابل این دارو ایجاد، کنترل بیماری کند و دوره درمان طولانی شد و از سال 1981 با پیدایش رژیم های چنددارویی کنترل جذام که تا آن زمان غیرممکن می نمود به واقعیت پیوست. این درمان در میان بیماران قابل تحمل و بسیار موثر بود.
● جذام در ایران
جذام یک بیماری بومی در ایران است، اما خوشبختانه ایران سال هاست در مرحله حذف جذام قرار گرفته، به نحوی که میزان موارد گزارش شده در کشور کمتر از یک نفر به ازای هر یکصد هزار نفر جمعیت است.
این بیماری عمدتا در استان های مرزی شمال، غرب و شرق کشور مشاهده می شود.
با نظام مراقبتی بهداشتی کشور خوشبختانه میزان بروز جذام کاهش یافته است. در سال 70 میزان موارد کشف شده جذام 191 مورد بود، اما با گسترش بیشتر نظام مراقبتی میزان موارد کشف و شناسایی شده نه تنها افزایش نیافت، بلکه با روند رو به کاهش به 93 مورد در سال 83، حدود 89 مورد در سال 84، 71 مورد در سال 85، 37مورد در سال 86 و 19 مورد از ابتدای سال جاری تاکنون رسیده است.
لازم به ذکر است از 37 مورد جذام کشف و شناسایی شده در سال 86، 33 مورد ایرانی و 4 مورد غیرایرانی بوده است.
● داغ همیشگی
داغ جذام همیشگی است. جذامیانی که در سال های گذشته به این بیماری و عوارض آن گرفتار شده اند، هرچند اکنون بیمار نیستند ولی با تغییر شکل غیرقابل بازگشت در سیمای ظاهری دست به گریبانند و همین عامل سبب می شود آنان دچار انزوای اجتماعی شوند. جذامیان به واسطه ترس بی دلیل مردم از این بیماری به سبب آن که فکر می کنند غیرقابل علاج، علیل کننده و مسری قلمداد می شود، از جامعه طرد شده یا واکنش های شدیدی را از جانب اجتماع متحمل می شوند و علاوه بر رنج بیماری، صدمات روحی ناشی از تنهایی را نیز تحمل می کنند. امروزه جذام را براستی می توان بیماری فقر و محرومیت نامید. جذامیان در چرخه بسته ای از فقر گرفتار آمده اند. افراد فقیری که از تغذیه مناسب و بهداشت بهره ای ندارند با از دست دادن مقاومت و کاهش سیستم ایمنی بدن بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند و بیماری خود به انزوای آنان در جامعه و در نتیجه به فقیرتر شدن آنها می انجامد. فقر در اینجا تنها کاهش دسترسی به غذای سالم و کافی نیست، بلکه فقر فرهنگی را نیز می توان در زمره آن به حساب آورد که هر دو به همان میزان فقر غذایی می توانند در ابتلا و شیوع بیماری کمک کنند.
جذامیان با احساساتی چون طردشدگی و خطرناک بودن دست به گریبانند. شاید یکی از ضروری ترین اقداماتی که برای امدادرسانی به جذامیان سابق باید انجام گیرد، اطلاع رسانی و شناسایی آنان به سایر افراد جامعه است تا نگاه مردم عامی به این قشر نیازمند تغییر یابد و همچنین راه های امدادرسانی معنوی به این بیماران تسهیل شود.
این بیماران بیش و پیش از آن که به کمک های مالی دیگران نیاز داشته باشند، به لبخندی مهرآمیز و دوستانه نیازمندند. با توجه به پیوستگی جذام و فقر، در روستاهای دوردست که دسترسی به امکانات، آب سالم، بهداشت و درمان وجود ندارد می توان آثار این بیماری را یافت.
● جلوتر از برنامه
هم اکنون در تمام مراکز درمان داروهای بیماران جذامی به صورت رایگان وجود دارد و به سبب وجود این تسهیلات 5 سال زودتر از زمانی که سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده بود، یعنی در سال 1375 توانستیم به مرحله کنترل این بیماری برسیم.
اگر شیوع بیماری در هر کشور به کمتر از یک مورد در 10 هزار نفر برسد، می توان ادعا کرد آن کشور وارد مرحله حذف بیماری شده است. براساس برنامه های سازمان بهداشت جهانی، قرار است این بیماری تا سال 2020 میلادی، یعنی سال 1400 شمسی ریشه کن شود، به گونه ای که تعداد بیماران مبتلا به جذام به صفر برسد.
در این راستا از سال 1371 کشور جمهوری اسلامی ایران با میزان شیوع 4/0 در 10 هزار نفر جمعیت وارد مرحله حذف بیماری در سطح کشوری شد و با به کارگیری گسترده خدمات درمان چنددارویی در کشور میزان کشف موارد جدید نیز رو به کاهش گذاشت، به نحوی که ایران نیز با میزان شیوع پایین بیماری از سال 76 به بعد به مرحله حذف حتی در سطح شهرستان ها رسیده است.
در سال 1383 میزان شیوع بیماری در کشور 02/0 در 10 هزار نفر محاسبه شده و میزان کشف موارد 12/0 درصد هزار نفر جمعیت بوده است.
در حال حاضر سال هاست این بیماری در ایران به مرحله حذف رسیده و ریشه کنی بیماری نیز امکان پذیر شده است.
● از افسانه تا واقعیت
باور عموم مردم جذام را یک بیماری بشدت مسری می داند که از راه پوست منتقل می شود، اما واقعیت چیز دیگری است. دانشمندان بر این باورند که علاوه بر تماس های طولانی مدت، برخی عوامل ژنتیکی نیز در سرایت بیماری از فرد به فرد نقش دارند.
95 درصد افراد جامعه در برابر این بیماری، ایمنی طبیعی دارند و هرگز به این بیماری مبتلا نمی شوند و فقط تعداد کمی از مردم به آن ابتلا پیدا می کنند.
شناسایی زودرس جذام و درمان دارویی بموقع و پیش از انتقال میکروب به اطرافیاناز جمله راه های حذف این بیماری است
جذام تنها در صورت ارتباطات نزدیک و طولانی مدت در یک محیط سربسته با فرد بیماری که تحت درمان نباشد، انتقال می یابد و راه های انتقال آن از طریق عطسه یا سرفه در فضای محدود است و از طریق آمیزشی و از مادر به جنین در دوره بارداری منتقل نمی شود.
جذام دارای دوره نهفتگی بسیار طولانی است که می تواند چند سال به طول بینجامد. چون دوره نهفتگی بیماری طولانی است، راه اصلی ورود عامل بیماری جذام به بدن مشخص نیست، ولی محتمل ترین راه، انتقال از طریق دستگاه تنفسی یا پوست است.
جذام نوع تر واگیردار است. در این نوع از بیماری، فرد بیمار در هر شبانه روز حدود 100 میلیون میکروب جذام را از طریق ترشحات بینی خود به محیط خارج دفع می کنند. با توجه به این که عامل جذام در بدن پشه خاکی و ساس هایی که از بیماران درمان نشده تغذیه کرده اند یافت شده است، احتمال این که بیماری از طریق نیش حشرات منتقل شود وجود دارد، ولی هنوز به اثبات نرسیده است.
بیماری در هر سنی ممکن است به وجود آید، اما بیشترین شیوع سنی آن در بزرگسالان جوان است، به طوری که در مناطق بومی، بروز سنی بیماری در سنین 20 تا 35 سالگی به اوج می رسد. بیماری جذام هر دو جنس را در تمام سنین مبتلا می کند، اما در بعضی از نژاد ها بروز بیماری در مردان بیشتر از زنان است. تاثیر فقر، در بروز این بیماری به اثبات رسیده است. از نظر شغلی، بیشتر جذامیان ایران را کشاورزان تشکیل می دهند.
● نیم قرن تلاش
53 سال پیش جذام آنقدر موضوع مهمی محسوب می شد که رایول فولبریوی فرانسوی آخرین یکشنبه ماه ژانویه هر سال را، روز جهانی کمک به بیماران جذامی نامید. در آن زمان در سراسر جهان ، تقریبا 15 میلیون نفر به این بیماری مبتلا بودند. سازمان بهداشت جهانی نیز 28 ژانویه (8 بهمن ماه) را روز جهانی مبارزه با جذام نامگذاری کرد. در سایه مبارزه پیگیر با این بیماری، امروزه آمار جذامیان جهان به 2 میلیون نفر کاهش یافته ، اما هنوز این بیماری ریشه کن نشده است . سیمای اجتماعی جذام طی دهه های اخیر تغییر کرده است، به طوری که بیماران به طور فزاینده ای در سرویس های خدمات بهداشت عمومی تحت درمان قرار می گیرند. دیگر جذام خوره وحشتناک سابق نیست، با این حال آنقدر مهم است که هنوز هم روز مبارزه با جذام برگزار می شود تا به این بهانه در تمام دنیا آموزش هایی از طریق رسانه های گروهی به مردم داده شود و آنها با آگاهی علمی از این بیماری اگر علایمی از آن را در خود مشاهده کردند به پزشک مراجعه کنند و با تشخیص و درمان زودرس مانع از ابتلای افراد سالم جامعه به این بیماری شوند.
● از سیاهی تا رهایی
در دهه های گذشته در ایران، بیماران صدمه دیده بر اثر جذام در جذامخانه نگهداری می شدند و این آسایشگاه ها به خانه ابدی آنها تبدیل می شد.
نیم قرن زمانی طولانی برای فراموشی نیست. در سال های دهه 1330 شمسی، جذام به عنوان خوفناک ترین بیماری آن زمان، سایه شوم خود را بر کشور بویژه خراسان و آذربایجان افکنده بود، به طوری که دوسوم بیماران جذامی کشور در این خطه زندگی می کردند. تا اوایل دهه 1340 اعتقاد همگان بر قرنطینه کردن و حبس بیماران جذامی استوار بود، فارغ از این که اینان نیز همچون دیگران از حق حیات برخوردار بودند.سال های دهه 20 تا اواخر دهه 40 دوران سیاه تسلط بیماری جذام در ایران بود. کمبود بهداشت، نبود پزشک متخصص و نایاب بودن داروی جذام روزگار سختی را برای جذامیان ایران فراهم کرده بود.
امروزه با وجود داروهای پیشرفته کنونی، لزوم نگهداری بیماران مبتلا به جذام در مکان های خاص احساس نمی شود، زیرا افراد مبتلا به جذام، با دوره اول مصرف دارو طی حداکثر 18 ماه، از نظر انتقال بیماری به اطرافیان، بی خطر محسوب می شوند. اما هنوز جامعه جذامیان را مانند دهه 20 نگاه می کند. باید نگاه جامعه به افرادی که بر اثر جذام به معلولیت دچار شده اند، تغییر کند تا آنان بتوانند مانند هر فرد دیگری در جامعه به زندگی خود ادامه دهند.
سیمای بهداشتی درمانی جذام طی دهه های اخیر تغییر کرده است و به این بیماری همانند سایر مشکلات بهداشت عمومی نگریسته می شود، به طوری که بیماران به طور فزاینده ای در سرویس های خدمات بهداشت عمومی تحت درمان قرار می گیرند. تمام کشورها به طور رسمی کلینیک های سرپایی را به عنوان پایه درمان جذام پذیرفته اند و آسایشگاه های جذام قدیمی و ننگ آور را از دور خارج کرده اند. این رویکرد خوش بینانه نیاز به حمایت قوی نیروهای بهداشتی و سایرین در تمام سطوح دارد تا درمان به طور کامل صورت گرفته و عزت نفس بیماران تضمین شود.
با این حال ما از کسانی که مبتلا به جذام بوده اند، درمان شده اند و انتقال دهنده بیماری نیستند، اما دچار عوارض و معلولیت های ناشی از آن هستند، کناره می گیریم؛; در حالی که آنان مانند سایر معلولان هستند. نوع رفتار ما با آنان سبب می شود کسی که زمانی دچار بیماری بوده، خودش را ایزوله و از مردم دوری کند و این باعث افزایش مشکلات روحی و جسمی آنان می شود.فراموش نکنیم ازجمله راه های حذف بیماری جذام، شناسایی زودرس بیماری و درمان دارویی بموقع و پیش از انتقال میکروب به اطرافیان و ایجاد معلولیت در بیماران است. پس باید بیماران جرات بیان بیماری خود را داشته باشند.

علی اخوان بهبهانی
روزنامه جام جم www jamejamonline ir