بوتولین، مهلک ترین زهری که شفا می دهد!

بوتولین مهلک ترین زهری است که تاکنون در جهان شناخته شده است. این زهر یک نوروتوکسین و اگزوتوکسین کلستریدیوم بوتولینوم (dotulinium -Clostribium) است. قدرت این سم به قدری است که یک میلی گرم می تواند 20 میلیون موش آزمایشگاهی را از پای درآورد. میزان کشندگی سم در نزد انسان 9 تا 10 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن است و چنانچه میانگین وزن انسان را از ریز و درشت 60 کیلوگرم بگیریم 60 میلی گرم از این سم می تواند یک میلیارد انسان را به هلا کت برساند.  
بوتولیسم ناشی از سم باسیل به بیهواری کلستریدیوم و بوتولینوم اطلا ق می شود. این مسمومیت در اثر مصرف غذاهای کنسروی یا قوطی اغذیه خانگی که خوب حرارت ندیده اند یافت می شود.
چون اولین بار این مسمومیت در اثر مصرف سوسیس گندیده حاصل شد نام بوتولیسم از Botulus به معنای سوسیس برای آن به کار رفت.
سم بوتولین مقاوم به اسید معده است و شش نوع آنتی ژنیک متفاوت دارد که به A/B/C/D/E/F تقسیم کرده اند.
تیپ E در ماهی وجود دارد. اسپور باکتری های مولد این سم در لجن های سواحل دریاچه ها و شن های ساحلی وجود دارد.
در گیلا ن مسمومیت با ماهی کپور و دودی و پس از مصرف اشبل (Ashdal) (خاویار ماهی) گزارش شده است. نخستین گزارش در سال 1344 توسط Lappysonnie نماینده سازمان بهداشت جهانی از مجارستان در بیمارستان پورسینای رشت بود که خانواده ای در اثر خوردن ماهی دچار مسمومیت شده بودند.
در سال 1361 خانواده ای پس از مصرف کنسرو ماهی دچار مسمومیت شدند و از آن پس گزارش مسمومیت های شدید غذایی پی درپی در مطبوعات منعکس شد. از آن جمله مسمومیت با کشک که بدین میکروب خطرناک آلوده شده بود و مدت ها خوراک خبری ستون حوادث روزنامه ها را تشکیل می داد.
سبزیجات کنسرو شده مانند فلفل و لوبیا و نخود سبز و نیز قارچ که PH خنثی دارند مسوول همه گیری تیپ A و Bهستند.
صرف این که مواد غذایی در محل مطمینی چون یخچال نگهداری می شوند مانع آلودگی آنها بدین میکرب نخواهد بود.
غذاهای مسموم ممکن است در اثر آلودگی متعفن شوند ولی اغلب موارد حتی ظاهر و طعم غذا تغییر نمی یابد.
توکسین اصولا در معده و بخش فوقانی روده کوچک جذب می شود. ولی ممکن است روده بزرگ جذب بیشتری داشته باشد.
دوز مرگ آور از راه دهان 1000 بار بیشتر از تجویز داخل وریدی است. علا یم بالینی بوتولیسم عبارتند از: استفراغ - دل درد- یبوست - اختلا ل در دید - اختلا ل حرکتی - خشکی دهان و حلق - عطش - سرفه خروسکی - میدربازوپتوز. بوتولیسم از طریق زخم آلوده به خاک نیز پیدا می شود. علا یم مسمومیت از طریق زخم دو فرق عمده با شکل گوارشی دارد. یکی این که علا یم گوارشی مانند تهوع و استفراغ در کار نیست. دیگر آن که دور نهفته آن طولا نی تر از شکل گوارشی و از 4 تا 14 روز تغییر می کند.
دوره نهفته در مسمومیت گوارشی 18 تا 36 ساعت است ولی ممکن است خیلی کوتاه پس از دو ساعت از مصرف غذا یا بسیار طولا نی تا 8 روز پس از مصرف غذاهای گندیده باشد.
این نوع بوتولیسم در معتادان به مواد مخدر که از تزریق داخل سیاهرگی استفاده می کنند دیده شده است 60 مورد در سال های 1982 و 1983 از بوتولیسم زخمی در معتادان به مواد مخدر در آمریکا گزارش شد.
برای درمان بوتولیسم از تزریق آنتی توکسین چند ظرفیتی برای تیپ A به میزان U.I 7500 و تیپ B به میزان 5500 و برای تیپ E به میزان U.I 8500 استفاده می کنند.
برای پیشگیری از بوتولیسم باید غذاها را با حرارت بالا طبخ کرد و جوشاند اسپورها 30 دقیقه در درجه حرارت مرطوب 120 درجه و توکسین در اثر جوشاندن به مدت 10دقیقه از اثر می افتند.
● بوتولیسم شیرخواران
نخستین گزارش از این نوع بوتولیسم در سال 1976 بود که به عنوان شکل جداگانه ای از بوتولیسم معرفی شد و تا به امروز 1000 مورد آن در ایالا ت متحده آمریکا مورد شناسایی و تایید قرار گرفت. بیماری مشخص می شود و با فلج نزولی متقارن و پیشرونده اعصاب مغزی که تا نارسایی کامل تنفسی پیش می رود.
این بیماری سیر بطیی و تدریجی دارد. بوتولیسم شیرخواران در 90 درصد موارد در کودکان 6-1 ماهه ظاهر می شود.
چون شیرخواران مصرف غذایی ندارند بنابراین آلودگی به سم میکروب مسوول این بیماری نخواهد بود بلکه دستگاه گوارشآنها بگونه ای به اسپور میکروبی آلوده می شود، عسل منبع اسپورکلستریدیوم بوتولیسم است و شیرخوارانی که از تغذیه عسل استفاده کردند مبتلا خواهند شد. به دلیل آزاد شدن تدریجی اگزو توکسین بروز علا یم بالینی روند تدریجی خواهد داشت.
این شکل از بوتولیسم ممکن است بخشی از علل سندرم مرگ ناگهانی شیرخواران را تشکیل دهد حفظ تنفس این شیرخواران در برنامه درمانی آنها حایز اهمیت فراوان است.
گزارش های اولیه در سال 1979 خاطر نشان می کند که تراکیوتومی اولیه برای اجتناب از عوارض دیرپای لوله گذاری (ionzIntuda) انجام پذیرد ولی مطالعات بیمارستان اطفال کریستوفر در آمریکا در رسیدگی به 11 مورد از بوتولیسم شیرخوار نشان داد که لوله گذاری به طور میانگین 16 روز در برقراری تنفس بسیار موثر بوده است. پس از لوله برداری (Extudation) درمان کامل تنفس برجا گذاشتن یادگار نامطلوب لا رنگوتر اکیال پدید آمده و تراکیوتومی به ندرت لا زم بوده است.
بازگشت کامل کارکرد حرکتی این شیرخواران ممکن است هفته ها تا ماه ها به طول انجامد.
● جنبه های درمانی بوتولیسم
بهره یابی از زهر قتاله ای چون سم بوتولیسم که وصف آن آمد از شگفتی های دانش امروز است که انسان با کنترل آن توانسته است در جهت معالجه بیماری های صعب العلا ج به کار گیرد.
در سال 1981 سم بوتولین برای درمان استرابیسم به کار رفت. از آن پس برای بی عصب کردن (Denervation) ماهیچه با تزریق سم در اختلا لا ت عصبی ماهیچه ای و دیس تونی سروگردن استفاده شده است.
▪ کاربرد بالینی شامل
▪ استرابیسم
▪ بلفارو اسپاسم
▪ اسپاسم همی فاسیال
▪ تورتیکولی، دیستونی کرانیوفاسیال
▪ دیستونی دست
▪ دیستونی دهانی فکی
▪ دیستونی اسپاسموریک و عدم تقارنی که در اثر فلج عصب صورتی حاصل می شود بوده است.
یکی از جالب ترین کاربردهای سم بوتولینوم که در تجارت به نام بوتوکس (Botox) خوانده می شود دیستونی اسپاستیک حنجره است که بدان دیس تونی حنجره (btstonia Larmgeal) نیز نام داده اند.
دیستونی اسپاستیک برای نخستین بار به وسیله Traud در سال 1871 توصیف شد که او آن را گرفتگی صدای عصبی تعبیر کرد.
Critchley در سال 1939 این عارضه را بدین گونه توصیف کرد که: بیمار کوشش می کند حرف بزند ولی احساس خفگی به وی دست می دهد.
درمان دیس فونی با دارو نتیجه کامل نمی دهد و معمولا ناموفق است، Dobe قطع عصب راجعه حنجره را برای بیماران پیشنهاد کرد با این وجود علا یم حنجره ای مجددا تظاهر کرد. تجربه قطع شاخه های عصب صورتی برای بلفار و اسپاسم وریزوتومی برای تورتیکولی آثار موقت داشته و با عوارض ناخواسته ای همراه بوده اند.
مکانیسم تاثیر بوتوکس Botox همانند سم بوتولینوم در پایانه های پیش سیناپس بوده که از آزاد شدن کلسیم وابسته به استیل کولین جلوگیری می کند.
فلج ماهیچه های مجاور عارضه عمده تزریق موضعی سم بوده است.
برای درمان دیسفونی اسپاستیک سم را در ماهیچه تیروآری تنویید تزریق کرده اند.
برای این منظور 2/5 تا 7/5 واحد بین المللی سم بوتوکس را با کنترل الکترومیوگرافی در محل تزریق کرده اند.
در یک بررسی از 12 مورد از 16 مورد آزمایش سرعت بلع تقلیل یافته بود که یک مورد آن دچار آسپیراسیون شده بود و این نشان می دهد که سم بوتولینوم از ماهیچه های حلق عبور نموده و سبب فلج آن شده است. سم بوتولینوم به راحتی از نیام ماهیچه ها عبور می کند.
مثال دیگر تزریق داخل ماهیچه دور چشم (Ocuali Ordicularis) است که تزریق زیاده سبب از دست رفتن کامل کارکرد ماهیچه ای و متعاقب آن بروز کراتیت تماسی است که در اثر نفوذ به ماهیچه های زیرین خارج کره چشمی ایجاد لوچی (Stradismus Vertical) می نماید.
بنابر این دقت در تزریق محل مورد انتخاب و نیز تزریق مقدار دقیق سم در این تکنیک با تاکید باید مورد توجه قرار گیرد.
● سم بوتولین برای جلوگیری از افزایش ترشح بزاق
این گزارش از گروه پژوهشگران اسکاندیناوی از کاربرد دیگر این سم بی همانند خبر می دهد. در یک تجربه بالینی در بیمارانی که ترشح مقاوم بزاق داشته اند سم بوتولینوم گروه A در غده های بزاقی تحت فکی تزریق شد. محققان مطالعه ای رادر خارج از بدن با جایگزین کردن و کنترل توزیع تشریحی مایع تزریق شده در پارانشیم غده تحت فکی آغاز کرده اند و حجم مایع را برای انتشار مطلوب به دست آورده اند. آنها غدد طبیعی از بیمارانی که تحت تشریح بنیادی قرار گرفته اند استخراج کرده اند و ماده حاجب محلول در آب را تزریق کرده اند و غدد را از نظریه پرتونگاری در مراحل مختلف عمل تزریق ارزیابی کرده اند. مطالعه داخل بدن در کودکانی صورت گرفت که مبتلا به فلج مغزی با ترشح شدید بزاق بوده اند. این عمل زیربیهوشی عمومی با هدایت ورای صوت پذیرفت. در جریان ترشح بزاق به طور متعارف پس از 24 هفته از درمان اندازه گیری شد و نشان داده شد که تزریق سم بوتولین با هدایت ورای صورت به طور مستقیم در پارانشیم غده بزاقی یک روش مناسب و مطمین است.
● درمان تزریقی در چین و چروک سالخوردگان
کاربرد مواد تزریقی به ویژه پرکننده ای اختصاصی و بوتولینیوم تیپ A در سال های اخیر به علت شیوه ای با حداقل مزاحمت استقبال فزاینده ای پیدا کرده است.
فراوان ترین عمل زیبایی در ایالات متحده آمریکا سم بوتولینیوم تیپ A چین و چروک پوست صورت در اثر ضعیف کردن ماهیچه های فعال صورت است که شش ماه این حالت را حفظ می کند. مواد دیگر مانند اسید هیالورونیک و کلاژن های انسانی نیز به عنوان مواد تزریقی به کار می رود که کاربرد آنها بر مبنای تجربه مورد اعتبار خواهد بود. سم بوتولینیوم تیپ A یک ماده فلج کننده تزریقی است یا به طور مستقل یا ترکیبی با مواد موثر دیگر به کار می رود و می تواند چروک را از بین برده و حجم از دست رفته صورت را باز گرداند و آن را پر کند و نمای جوان تری به سیمای سالخوردگان بدهد. اطلاعات راجع به این تزریق و عوارض بالقوه باید به بیمار پیش از عمل گوشزد شود و عکس پیش و پس از عمل الزامی است.
هر چه بوتوکس به طور فزاینده در منطقه سر و گردن به کار گرفته می شود مرور این کارآیی های جدید نیز ارزنده می شود.
در این مرور ما به ترمیم زخم صورت برخورد می کنیم که از طریق فلج ماهیچه ها تسهیل می یابد درد غیرعادی صورت، میگرن و سردرد کششی (Heabache Tension) با تزریق بوتوکس درمان پذیرفته اند.
تاثیر فرضی آن روی گیرنده های حساسه عصبی (Noclireceptor) است و حتی افسردگی را با بوتوکس درمان کرده اند. کاربرد بوتوکس در وزوز گوش شرح داده شده است ولی کاربرد واقعی آن روی میوکلونوس کام و دندان قروچه (بروکسیسم) است.
دیس تونی (اختلال در قوام ماهیچه) حنجره نمودار شناخته شده ای برای کاربرد بوتوکس است. اثر جالب کاربرد بوتوکس روی فلج دوطرفه حنجره است با این فرض که کشش باقیمانده در طناب صوتی از طریق عصب حنجره فوقانی اعمال می شود. انسداد عصبی موجب دور ماندن طناب ها از همدیگر شده و بازسازی گلوت را بهبود می بخشد.
کاربردهای دیگر شامل اختلال بلع، اسپاسم کریکوفارنژه و درمان دیسفونی دهانی فکی است. در ابداع کاربردی جدید برای دارویی جدید به هر تقدیر باید جانب احتیاط را رعایت کرد.

نویسنده دکتر عبدالحمید حسین نیا منابع در روزنامه موجود است
روزنامه مردم سالاری