واکسن، اولین راهبرد

بیماری هپاتیت از جمله بیماری هایی است که سهم قابل توجهی از مرگ و میر، ناتوانی، بار اقتصادی اجتماعی و روانی را به خود اختصاص داده و موارد مزمن آن در حال حاضر مشکلات و تبعات بسیاری را بر جامعه ما تحمیل کرده است.  
انجام واکسیناسیون هپاتیت B می تواند بروز این بیماری که سهم زیادی از سرانه سلامت را به خود اختصاص داده است در کشور ما کاهش داده و الگوی اپیدمیولوژیک آن را تغییر دهد.
از سال 1372 با ادغام واکسیناسیون هپاتیت B در برنامه گسترش ایمن سازی کشور، کودکان از بدو تولد علیه این بیماری واکسینه می شوند.
بنابراین نوجوانان تا سن 14سال بر علیه این بیماری ایمن شده اند و از سال گذشته طبق مصوبه کمیته های کشوری ایمن سازی و هپاتیت B مبنی بر پوشش دهی نوجوانان زیر 18 سال برای کنترل بیماری هپاتیت B، برنامه ایمن سازی سراسری هپاتیت B نوجوانان 15 تا 18ساله در دستور کار وزارت بهداشت قرار گرفته که به مدت 3 سال تحت پوشش واکسیناسیون قرار می گیرند.
در مرحله اول این طرح در سال گذشته نوجوانان متولد سال 68 واکسینه شدند و در مرحله دوم که از 15 اسفند سال جاری آغاز می شود، کلیه متولدین سال 69 واکسینه خواهند شد.
هپاتیت یک بیماری شایع است که به علت التهاب کبد ایجاد می شود. کبد بزرگ ترین غده بدن و کارخانه شیمیایی آن است که فعالیت های حیاتی و مهمی مانند دخالت در هضم و جذب و مصرف مواد غذایی مانند چربی ها، قندها، پروتیین ها و ویتامین ها، ساخت آنزیم ها و پروتیین ها، تصفیه سموم و تبدیل آنها به مواد بی ضرر، متابولیسم داروها، خون سازی قبل از تولد، مقاومت در برابر عفونت ها، فراهم ساختن سریع انرژی در هنگام ضرورت و ذخیره آهن را بر عهده دارد.
هپاتیت های ویروسی که جزء علل مهم درگیری کبد می باشند در اثر آلودگی با ویروس های هپاتیت E،D،C،B،A و همچنین ویروس های CMV،EBV سرخک و سرخجه ایجاد می شود.
به طور کلی هپاتیت های ویروسی براساس نام ویروس و راه سرایت به 2 دسته تقسیم می شوند: دسته اول هپاتیت های ویروسی منتقله از راه آب و مواد غذایی شامل A،E و دسته دوم هپاتیت های ویروسی هپاتیت B است.
اهمیت هپاتیت B شیوع زیاد این بیماری و همچنین عوارض مهم کبدی و خارج کبدی است.
در حال حاضر سه چهارم مردم دنیا در نواحی با شیوع بالای آلودگی هپاتیت B زندگی می کنند و حدود یک میلیون نفر در سال به علت عوارض حاد عفونت هپاتیت B و همچنین عوارض مزمن نظیر سیروز فوت می کنند.
عفونت هپاتیت B یک مشکل مهم بهداشتی در دنیاست. مسیر بیماری از یک عفونت حاد تا یک بیماری مزمن متفاوت است.
معمولا موارد حاد عفونت با هپاتیت B سیر خودمحدود شونده دارند.
یک تا 2 درصد از موارد حاد منجر به هپاتیت برق آسا می شوند که در 50-30 درصد موارد منجر به مرگ بیمار می شود.
● انواع هپاتیت B و علایم آن
به طور کلی آلودگی به ویروس هپاتیت B به 3 حالت متفاوت وجود دارد: حاد، مزمن و بدون علامت.
در حالت هپاتیت حاد، بیمار پس از یک دوره مقدماتی با نشانه هایی مانند تب، سرماخوردگی، تهوع، استفراغ، درد شکم و ادرار تیره دچار زردی می شود.
یکی از مهم ترین علایم، زردشدن چشم هاست. این بیماری به طور معمول خود به خود بهبود می یابد و در طی 6 ماه خون از ویروس پاک می شود و فقط در 5 تا 10درصد بیماران بالغ ممکن است آلودگی مزمن ایجاد شود.
در هپاتیت مزمن نشــانـه هـا بـسیــار غیراختصاصی است. شایع ترین نشانه هپاتیت مزمن، ضعف و خستگی طولانی است.
گاهی ممکن است زردی خفیف یا خارش وجود داشته باشد. با پیشرفت این بیماری ممکن است نارسایی کبدی بروز کند. این افراد باید تحت نظر پزشک قرار گیرند و در صورت نیاز دارودرمانی شوند. این بیماری فقط با مراجعه به پزشک و انجام آزمایش تشخیص داده می شود.
در آلودگی بدون علامت، فرد بدون هیچ گونه نشانه بالینی و یا آزمایشگاهی بیماری کبدی، فقط ویروس هپاتیت را در خون خود دارد و می تواند آن را به سایرین انتقال دهد.
این افراد به درمان دارویی نیاز ندارند ولی خطر ابتلا به حالت مزمن هپاتیت در آنان زیاد است و باید هر 6 ماه یکبار توسط پزشک بررسی شوند.
● راه های انتقال
روش غالب انتقال بیماری هپاتیت B در نقاط مختلف دنیا متفاوت است. در مناطق با شیوع بالا، انتقال از مادر به جنین مهم ترین راه انتقال است.
اصلی ترین راه انتقال در مناطق با شیوع متوسط، انتقال از فرد آلوده در دوران کودکی و نوجوانی است و در مناطق با شیوع کم، روابط جنسی غیرمطمین و مصرف داروهای تزریقی در بالغین است.
میزان انتقال هپاتیت B از مادر به جنین در صورت آلودگی مادر، بیش از 90درصد است. انتقال این ویروس از مادر به جنین ممکن است طی بارداری، هنگام زایمان یا بعد از آن اتفاق بیفتد.
نوزادان به دنیا آمده از مادران ناقل باید در بدو تولد واکسینه شوند که از این طریق احتمال آلوده شدن نوزاد به شدت کاهش می یابد.
احتمال انتقال بیماری هپاتیت B از طریق تماس جنسی حفاظت نشده با فرد آلوده، استفاده مشترک از ابزار آلوده تیز و برنده نظیر سرنگ و سوزن، تیغ اصلاح و مسواک، خراش های پوستی مخاطی به خصوص در کودکان طی تماس های نزدیک بدنی و تماس های غیرمستقیم مثل خالکوبی، حجامت و سوراخ کردن گوش وجود دارد.
ویروس هپاتیت B می تواند از خارج از بدن به مدت طولانی زنده بماند. لذا احتمال آلودگی در تماس با وسایلی نظیر مسواک، تیغ و حتی اسباب بازی آلوده با خون وجود دارد.
به نظر می رسد با توجه به الگوی اپیدمیولوژیک بیماری در کشور ما، آلودگی با این روش بیشتر اتفاق می افتد.
تزریق خون و تماس با خون آلوده نیز یک روش مهم انتقال بیماری است که امروزه کنترل خون های اهدایی در کشور ما، احتمال آلودگی از این طریق را بسیار اندک کرده است.
انتقال از طریق تماس جنسی نامطمین، مهم ترین روش انتقال در کشورهای توسعه یافته است.
در آمریکا 50درصد از موارد هپاتیت حاد به علت انتقال از این طریق است. لذا آموزش عمومی جامعه در مورد پایبندی به خانواده و استفاده از وسایل حفاظتی اهمیت بسزایی در کنترل این بیماری دارد.
هپاتیت B شایع ترین ویروس منتقل شونده از طریق خون در پرسنل بهداشتی و درمانی است. انتقال معمولا از طریق وسایل آلوده یا تماس با سوزن آلوده ایجاد می شود. انتقال ویروس هپاتیت B از پرسنل بیمارستانی آلوده به بیماران وجود دارد.
یکی از راه هایی که جدیداً; موردتوجه قرار گرفته، انتقال از طریق اعضای پیوندشده است. حتی اهدای عضوی نظیر کلیه و قرنیه از فرد اهداکننده آلوده می تواند موجب انتقال بیماری شود.
● گروه های در معرض خطر و پرخطر ابتلا به بیماری
گروه های در معرض خطر ابتلا به بیماری هپاتیت B شامل کارکنان سامانه بهداشتی درمانی کشور اعم از پزشکان متخصص، دستیاران، پزشک عمومی، دانشجویان رشته های پزشکی و پیراپزشکی، پرستاری و مامایی، دندانپزشکی، رشته های مختلف بهداشتی، رشته های مختلف علوم آزمایشگاهی و اتاق عمل، کارکنان نیروی انتظامی درگیر با مجرمین و زندانیان، امدادگران، کارگران بیمارستان ها و رفتگران شهرداری هستند.
صاحبان مشاغل پرخطر و افرادی که به نوعی با اجسام تیز و نافذ سر و کار دارند؛; از قبیل آرایشگران، زندانبانان و زندانیان، مصرف کنندگان مواد مخدر تزریقی، افراد با بی بند وباری جنسی و رفتارهای پرخطر، همسران افراد آلوده، نوزادان مادران آلوده، افراد دریافت کننده خون و فراورده های خونی مانند بیماران هموفیلی، تالاسمی و تحت دیالیز، افراد دریافت کننده عضو و بافت پیوندی و دریافت کنندگان اقدامات تتو و خالکوبی جزء گروه های پرخطر ابتلای به بیماری هپاتیت B هستند.
● برنامه کنترل راه های پیشگیری
در کشور ما استراتژی های موردنیاز برنامه کنترل هپاتیت در 3 سطح اول، دوم و سوم پیشگیری تعریف می شوند و در هر 3 سطح بنا به امکانات موجود و اولویت های اجراو اهداف موردنظر، فعالیت های قابل انجام تعیین می شود که عبارتند از: واکسیناسیون، تزریق ایمونوگلوبولین هپاتیت B، پیشگیری از آلودگی بعد از تماس آلوده، رعایت احتیاط های استاندارد، غربالگری گروه های هدف، مراقبت موارد آلوده، درمان بیماران مبتلا به هپاتیت مزمن، تقویت زیرساخت های لازم به منظور فراهم کردن امکانات غربالگری، آموزش و مشاوره افراد نیازمند، مراقبت اپیدمیولوژیک، ثبت و گزارش دهی، تحقیق و پژوهش، پایش و ارزشیابی.
مهم ترین و مؤ;ثرترین راه مبارزه با هپاتیت B پیشگیری به وسیله واکسیناسیون است. واکسن های هپاتیت B کاملاً; بدون خطر بوده و در بیش از 90 درصد موارد مؤ;ثر است. هدف از انجام واکسیناسیون، پیشگیری از ایجاد عفونت مزمن هپاتیت B و در نتیجه جلوگیری از عوارض عفونت مزمن مانند سیروز است.
به نظر می رسد با واکسیناسیون برنامه ریزی شده و هدفمند می توان تا حدود زیادی شیوع هپاتیت B در جامعه را کاهش داد. به طور کلی 5 تا 90 درصد مرگ های ناشی از این آلودگی با واکسن قابل پیشگیری است.
دریافت واکسن توسط افراد خانواده فرد آلوده یا افرادی که با خون و ترشحات آلوده سر و کار دارند و یا رفتارهای پرخطر از قبیل تماس جنسی خارج از چارچوب خانواده و اعتیاد تزریقی دارند و افرادی که به طور مکرر خون و یا فراورده های خونی دریافت می کنند، ضروری است.
این واکسن به صورت عضلانی در بزرگسالان در بازو و در کودکان زیر 2سال در ران در سه نوبت اولین مراجعه، یک ماه بعد و 6 ماه بعد از اولین مراجعه تزریق می شود.
از دیگر راه های پیشگیری، پرهیز از استفاده مشترک از وسایل تیز و برنده نظیر سرنگ و سرسوزن، تیغ اصلاح و مسواک، پرهیز از انجام اقداماتی که به سوراخ شدن پوست منجر می شود نظیر؛; خالکوبی، تتو، حجامت به روش غیرعلمی در مراکز غیرمطمین و آلوده، پرهیز از تماس جنسی مشکوک و حفاظت نشده است.

زهرا مهدی کارشناس ارشد وزارت بهداشت
روزنامه همشهری