آزاردهنده اما نه چندان خطرناک

اغلب کودکان به علل مختلف و در زمان های گوناگون دچار اسهال می شوند، اما آنچه جای امیدواری است این است که اسهال های عفونی معمولاً; طولانی مدت نیست و بیش از آنکه خطرناک باشند یا سبب مرگ ومیر شوند، آزاردهنده هستند. شناخت راه های پیشگیری از اسهال بسیار مهم است.  
● علل اسهال
اسهال دفع مدفوع آبکی و شل بیش از سه بار در روز است که معمولاً; به دلیل عفونت های گوارشی ناشی از ویروس ها، میکروب ها و انگل ها پیش می آید. حسب شرایط بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی، علل اختصاصی اسهال در نواحی جغرافیایی مختلف متفاوت است. به طور مثال در کشورهای در حال توسعه با بهداشت پایین که از مدفوع انسان به عنوان کود استفاده می شود، همه گیری های اسهال شایع است. در مقابل در کشورهای توسعه یافته، منابع آب آلوده شده و انتقال فرد به فرد در محل هایی مثل مهدکودک ها یا مسمومیت غذایی از علل اسهال است. در کل عفونت های ایجادکننده اسهال، به شدت مسری است. اسهال های عفونی از راه های زیر منتشر می شوند.
- دست های کثیف
- آب یا غذای آلوده
- برخی حیوانات اهلی
- تماس مستقیم با مدفوع (از طریق پوشک یا توالت).
کودکان در اثر تماس با سطوح آلوده و گذاشتن انگشتان خود در دهان بیمار می شوند. از علل شایع اسهال، عفونت های ویروسی است که به آن گاستروآنتریت ویروسی می گویند. ویروس های متفاوتی سبب این حالت می شوند که در تماس خانگی، در مدرسه یا مهدکودک به راحتی منتقل می شوند. اگرچه علایم معمولاً; چند روزی بیشتر باقی نمی مانند اما کودکان مبتلا مخصوصاً; شیرخواران که قادر به دریافت مایعات کافی نباشند، دچار کمبود آب می شوند. عفونت های ویروسی موسوم به روتاویروس از علل شایع عفونت های گاستروآنتریتی ویروسی در کودکان هستند. روتاویروس معمولاً; سبب اسهال آبکی و شدید شده و اغلب چندین بار در سال کودک را مبتلا می کند. گرچه همه کودکان علایم دار نخواهند شد.
روتاویروس به طور شایع سبب بروز اسهال در زمستان و اوایل بهار شده و به خصوص کودکان در مهد کودک و بستری در بیمارستان ها را تحت تاثیر قرار می دهد. ویروس های دیگری موسوم به آنتروویروس ها (به خصوص کوکساکی ویروس ها) سبب اسهال در فصل تابستان می شوند. انواع مختلفی از میکروب ها می توانند سبب عفونت دستگاه گوارشی و اسهال شوند.
به طور مثال :E.coli بیشتر عفونت های ناشی از این میکروب از طریق آب یا غذای آلوده (غذای خوب پخته نشده یا میوه های شسته نشده) منتقل می شوند. عفونت های E.coli که معمولاً; کودکان را در سال های ابتدایی زندگی تحت تاثیر قرار می دهند، از طریق آب آلوده استخرها و حیوانات خانگی نیز قابل انتقال است.
ـ سالمونلا؛; این میکروب که در غذاهای خام آلوده یا مرغ و تخم مرغ خوب پخته نشده دیده می شود، علت اساسی مسمومیت های غذایی به خصوص در طول تابستان است.
ـ کمپلوباکتر؛; شیرخواران و کودکان به خصوص در طول تابستان، به طور شایع با این میکروب آلوده می شوند. این باکتری اغلب در مرغ های خام و خوب پخته نشده دیده می شود.
ـ شیگلا؛; عفونت شیگلا (شیگلوز) به راحتی در افراد خانواده، بیمارستان ها و مراکز نگهداری کودکان منتشر می شود. کودکان دو تا چهار ساله بیشتر آلوده می شوند. این میکروب سبب اسهال خونی می شود.
ـ انگل ژیاردیا؛; عفونت با ژیاردیا (ژیاردیازیس) به راحتی در مهدکودک ها منتشر شده و در منابع آلوده آب مثل آب استخر، آب آکواریوم ها، رودخانه ها و دریاچه ها وجود دارد.
اسهال های عفونی، بخشی از دوران کودکی خیلی از بچه ها است، ولی اسهال نشانه یی از تعداد زیادی از بیماری ها یا وضعیت های غیرعفونی است (به خصوص زمانی که اسهال چندین هفته یا بیشتر طول می کشد). علل غیرعفونی اسهال مثل حساسیت (آلرژی) غذایی، عدم تحمل لاکتوز (قند شیر)، برخی بیماری های دستگاه گوارش و بیماری التهابی روده هستند.
● علایم و نشانه ها
نشانه ها به طور تیپیک با درد کرامپی شکم شروع شده که با اسهال ادامه می یابد. عفونت ناشی از ویروس ها، باکتری ها و انگل ها سبب علایمی مثل تب، بی اشتهایی، تهوع واستفراغ، کاهش وزن و کمبود آب می شود. در موارد گاستروآنتریت ویروسی کودکان اغلب ابتدا تب و استفراغ پیدا کرده و بعداً; اسهال را نشان می دهند.
● پیشگیری
اگرچه تقریباً; غیرممکن است که از ابتلای کودکان به عفونت های اسهالی جلوگیری کنیم، در ذیل راه هایی که احتمال این انتقال را به حداقل می رساند، ذکر شده است.
- از شست وشوی خوب و کافی دست کودکان، به خصوص بعد از اجابت مزاج و قبل از خوردن مطمین شوید. شست وشوی دست موثرترین راه پیشگیری از اسهال منتقله از فرد به فرد است. زمانی که کودک دست را در دهان می برد یا دستش را می جود، دست کثیف سبب آلودگی می شود.
- سطوح حمام و توالت را تمیز نگه داشته تا از انتقال بیماری جلوگیری شود.
- میوه ها و سبزیجات را قبل از خوردن به خوبی بشویید.
- گوشت را به خوبی بپزید و گوشت خام را نیز سریعاً; در یخچال یا فریزر قرار دهید.
- از چشمه ها و رودخانه ها یا دریاچه ها و هرگونه منبع آب غیرمطمین هرگز ننوشید (مگر اینکه مسوولان بهداشتی سلامت آب را تضمین کرده باشند)، درغیر این صورت مصرف آب های بسته بندی شده (موسوم به آب معدنی) به صلاح است.
- حیوانات اهلی را از خانه دور نگه دارید.
● چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم
▪ در هر کودک مبتلا که کمتر از شش ماه سن داشته باشد با وجود علایم زیر باید به پزشک مراجعه کرد.
- اسهال شدید یا طولانی مدت
- تب بالاتر از 39 درجه
- استفراغ مکرر یا عدم توانایی نوشیدن مایعات
- درد شدید شکمی
- اسهال حاوی خون یا بلغم.
▪ علایم کم آبی بدن به شرح زیر است. در این موارد باید سریعاً; به پزشک مراجعه کرد.
- دهان خشک
- کاهش یا فقدان اشک در زمان گریه کردن
- چشم های بی فروغ یا تورفته
- فرورفتگی ملاج در شیرخواران کوچک
- فقدان ادرار یا عدم خیس شدن پوشک برای بیش از 6 تا 8 ساعت در شیرخواران
- فقدان ادرار بیش از 12 ساعت در کودکان بزرگ تر
- پوست خشک و سرد
- تحریک پذیری و خواب آلودگی
- خستگی یا سرگیجه در کودکان بزرگ تر.
● مراقبت از کودک
اسهال خفیف جای نگرانی ندارد و کودک فعالیت های طبیعی خود را داشته و می تواند به اندازه کافی بخورد و بنوشد. این نوع اسهال طی چند روز با استراحت، مراقبت و مصرف مایعات فراوان بهبود می یابد. کودک مبتلا به اسهال خفیف که کمبود آب نداشته یا استفراغ ندارد، می تواند مایعات و غذای معمول را خورده و اگر شیرخوار کوچک تر از یک سال باشد، می تواند از شیر مادر یا شیر خشک (بدون رقیق شدن) تغذیه کند. چون اکثر اسهال های ویروسی و حتی اسهال های میکروبی خود به خود بهبود می یابند، نیازی به مصرف داروهای ضدویروسی و آنتی بیوتیک ها نیست. با این حال در شرایط به خصوصی مانند شیرخواران کم سن و سال یا افرادی که دچار ضعف سیستم ایمنی هستند یا بعضی عفونت های خاص مثل عفونت با سالمونلا یا بیماری وبا، برای جلوگیری از انتشار بیماری، آنتی بیوتیک تجویز می شود.
اگر بیماری ناشی از انگل باشد، تجویز داروهای ضدانگلی سبب بهبود یا کوتاه شدن دوره بیماری می شود. آزمایش مدفوع جهت بررسی نمونه از نظر وجود گلبول های قرمز یا سفید، انگل یا میکروب مفید است. کشت مدفوع نیز از نظر بررسی میکروب یا در شرایط خاصی استفاده می شود. به هیچ وجه از ترکیبات ضداسهال (مثل دیفنوکسیلات) استفاده نکنید، زیرا در این موارد علاوه بر طولانی شدن دوره بیماری، خطر تهاجم برخی میکروب ها به دیواره روده وجود دارد. اولین قدم در درمان اسهال، جایگزین کردن مایعات و الکترولیت ها (املاح و مواد معدنی) است که از طریق اسهال، استفراغ و تب از بین رفته اند. حسب میزان مایع از دست رفته و شدت اسهال و استفراغ اقدامات زیر توصیه می شود.
- تغذیه معمول کودک را ادامه داده و برای جایگزین کردن آب از دست رفته، مایعات بیشتری به وی بدهید، به طوری که علایم کم آبی دیده نشود.
- مقادیر بیشتری شیر مادر یا شیر خشک به شیرخوار بدهید.
- از محلول های جایگزین خوراکی (ORS) برای جایگزینی آب و املاح استفاده کنید. محلول های مذکور در صورتی که سرد مصرف شوند، مزه مطبوع تری پیدا کرده و در درمان استفراغ نیز موثرند. انواع محلول های ORS با طعم میوه نیز در دسترس است. برای درمان استفراغ نیز از مقادیر کم محلول بسیار خنک مذکور که به فواصل 3 تا 5 دقیقه یک بار داده شود نیز می توان بهره جست.
بسیاری از مایعات موجود در منزل مانند آب، چای رقیق یا دوغی که با ماست شیرین و مقداری نمک تهیه شده باشد، برای استفاده مفید است. از مصرف نوشابه، آبمیوه های مصنوعی، ژله ها و هرگونه نوشیدنی حاوی مقادیر زیاد قند که اسهال را تشدید می کند، خودداری کنید. شیرخواران و کودکان کوچک نباید صرفاً; کم آبی شان به تنهایی با آب خالص برطرف شود، زیرا آب معمولی فاقد مقادیر کافی سدیم، پتاسیم و دیگر املاح و مواد مغذی موردنیاز آنها است. برای کودکانی که علایم خفیف کمبود آب را نشان می دهند، استفاده از محلول های خوراکی (ORS) برای جایگزینی مایعات از دست رفته کفایت می کند. در موارد شدیدتر، ممکن است نیاز به دادن مایعات از طریق وریدی (سرم درمانی) باشد.

دکتر رامین علاسوند متخصص بیماری های کودکان و نوزادان افسانه طاعتی کارشناس مامایی
روزنامه اعتماد