بیماریهای بازپدید؛; خطری در کمین

امروزه، بشر با بیماریهای مختلفی روبرو است که سلامت او را تهدید می کنند و علیرغم پیشرفت های ارزشمند و چشمگیری که در حوزه پزشکی و بهداشت و در راستای پیشگیری و درمان انواع بیماریها، بدست آمده است، سلامت انسان که از حقوق اولیه و الزامات قطعی زندگی بشر است، از جانب این بیماریها در تنگنا است. شاید بتوان مجموعه این بیماریها را در گروه های ذیل، دسته بندی کرد:  
▪ بیماریهای واگیردار عفونی که همواره از معضلات جدی و اساسی سلامت و بهداشت بوده و هستند.
▪ بیماریهای ارثی و ژنتیکی به زعم گروهی از محققان حداقل 10درصد از مشکلات بهداشتی و درمانی مرتبط با این بیماریها هستند.
▪ بیماریهای غیرواگیردار مانند بیماریهای قلبی- عروقی، بیماریهای کلیوی، روماتیسمی، ضایعات پوستی، دیابت، انواع سرطان ها، اختلالات غددی و... اگر چه عامل وراثت و ژنتیک در ابتلا به این بیماریها موثر است، لیکن تاثیر شیوه زندگی در فراوانی این بیماریها، برجسته و قابل تأ;مل است.
▪ حوادث و سوانح اعم از رخدادهای غیرمترقبه، حوادث طبیعی، مانند سیل و زلزله و آتشفشان و طوفان و... جنگها، حوادث جاده ای و ترافیکی و...
▪ بیماریهای شغلی که با توجه به اهمیت و وفور و گوناگونی که در عوارض و عواقب بهداشتی و درمانی شغلی دیده می شود، آنها را در گروه جداگانه ای قابل بررسی می دانند و رشته های تخصصی ایمنی، طب کار، بهداشت صنعتی و... در این حوزه فعالیت دارند.
▪ بیماریهای رفتاری و روانی که با در نظرگرفتن استرس های روزافزونی که روان افراد را درگیر می کند و متأ;سفانه با گوناگونی، پیچیدگی و افزایش فراوانی واضحی در این بیماریها مواجه هستیم، بخش عمده و قابل توجه ای از توان و پتانسیل مراکز بهداشتی و درمانی دنیا به این بیماریها معطوف و متوجه شده است و بهداشت روان از اولویت های مهم و کلیدی ارتقا و سلامت تلقی می شود.
اما معضل دیگری که بشر با آن مواجه شده و توجه و اهتمام بیشتر سیستم مدیریت بهداشت و سلامت جوامع و نیز آگاه سازی عمومی و ارتقای سطح اطلاعات و دانش عمومی را می طلبد و نیز پیش بینی تمهیدات لازم جهت کنترل و درمان آنها و نیز مطالعات علمی بیشتری را ایجاب می کند، بیماریهای بازپدید هستند. این بیماریها که عمدتا در گروه بیماریهای واگیردار عفونی قرار می گیرند، روزگاری از معضلات بهداشتی بشر بوده اند، لیکن به مدد پیشرفت های چشمگیر بشر در پیشگیری، بهداشت و درمان، بروز و شیوع آنها کنترل، مهار و حتی در مواردی ریشه کن شده بودند، اما مجددا بنا به علل مختلفی و برخلاف انتظار، فعال شده و سلامت بشر را به مخاطره انداخته اند. بیماریهایی مانند سل، مالاریا، جذام و... از این دست می باشند. برای مثال بیماری خطرناک و پیچیده سل، با اتخاذ راهکارهای مناسب بهداشتی و پروتکلها و رژیم های درمانی کارآمد و دست یابی به داروهای مؤ;ثر، تا حدود قابل توجهی تحت کنترل قرار گرفته بود و شیوع آن عمدتا در مناطق پرجمعیت، غیربهداشتی، فقیر و... دیده می شد اما در حال حاضر این بیماری را علاوه بر مناطق پرخطر ذکر شده، در مناطقی می بینیم که چندی قبل از نظر فراوانی بیماری سل پاک تلقی می شدند و امکان ابتلاء افراد آن مناطق به این بیماری بعید به نظر می رسید یا بیماری در افرادی مشاهده می شود که از لحاظ سن، جنس، سطح زندگی، فرهنگ، وضعیت اقتصادی و... در ریسک (Risk) ابتلا نبوده اند.
در تحلیل افزایش بروز و شیوع بیماریهای بازپدید و علل این افزایش به مواردی می توان اشاره نمود:
1) حوادث طبیعی و رخدادهای غیرمترقبه (مانند زلزله، رانش زمین، طوفان، سیل) علاوه بر این که خود با عواقبی که برجای می گذارند می توانند پیامدهای ناگوار بهداشتی داشته باشند، با تغییر الگوی اپیدمیولوژیک و همه گیر شناختی بیماریها، به شیوع بیماریهای نادر و تحت کنترل شوند و این موضوعی است که همواره در پی این حوادث، زنگ خطری است برای سلامت و بهداشت عمومی.
2) تغییرات زیست محیطی مانند گازهای گلخانه ای، بالاآمدن سطح آب دریا، تغییرات اقلیمی، گرم شدن زمین، خشکسالی، آلودگی های زیست محیطی مانند آلاینده های صنعتی، آلودگی هوا، آلودگی آب دریاها، آتش سوزی جنگلها و تغییرات اکوسیستم ناشی از آن، تخریب بی رویه مراتع و مناطق جنگلی، فاضلاب های رهاشده در طبیعت و... همگی می توانند با تغییر در شرایط محیط، منجر به شیوع بیماریهای بازپدید شوند.
3) افزایش و انفجار جمعیت که متأ;سفانه بیشترین نرخ رشد جمعیت در مناطقی دیده می شود که از نظر تراکم جمعیت، فقر، سطح بهداشت و... شرایط مطلوبی ندارند، با بالابردن تعداد نفوس در واحد حجم و بالطبع افزایش تماس افراد با یکدیگر و کاهش میزان و ضریب دسترسی افراد به خدمات بهداشتی و درمانی مناسب، احتمال افزایش فراوانی بیماریهای بازپدید را بیشتر می نماید. ضمن اینکه سوءتغذیه بعنوان فاکتور مستعدکننده Risk Factor این بیماریها، در جوامع شلوغ و پرجمعیت بیشتر دیده می شود.
4) مقاومت های دارویی گونه ها و سوش های بیماری زا در برابر درمانهای دارویی رایج و بالطبع کاهش کارآمدی پروتکلهای درمانی و نیاز به تولید داروهای جدیدتر را نیز فراموش نمود. مصرف خودسرانه دارو، تجویزهای بیمورد، رژیم های درمانی نامناسب و ناقص، درمانهای ناکامل، همکاری نکردن بیماران در اجرای کامل رژیم های درمانی، تداخلات دارویی که گاه از آنها غفلت می شود و... نیز مزید برعلت شده اند.
5) ظهور و شیوع گونه های جدید و تغییر شکل یافته میکروب ها و عوامل بیماری زا که نسبت به درمانهای موجود کاملا مقاوم بوده و حتی در مواردی الگوی بیماری زایی جدید و متفاوتی از خود نشان می دهند را نیز مدنظر داشت.
6) بیماریهای زمینه ای و گاه نوپدید مانند ایدز، هپاتیت، سرطانها، سوءتغذیه و نیز مصرف داروهای سرکوب کننده ایمنی مانند داروهای شیمی درمانی، ضدسرطان، کورتون ها و... نیز با ایجاد شرایطی متعدد و مناسب، در فراوانی بیماریهای بازپدید مؤ;ثراند. نمونه بارز این تاثیر افزایش احتمال ابتلاء به بیماری سل در مبتلایان به ایدز (بعلت کاهش شدید مقاومت بدن و ضعف سیستم ایمنی بیمار) است.

دکتر محمدجعفر طالب پور
روزنامه کیهان