جایگاه درس انشا در مدارس

انشاء فرزند اندیشه است، فعالیت ذهنی بسیار پیچیده ای است که به مراتب از خواندن دشوارتر است. نوشتن در گرو خلاقیت ذهنی و مستلزم تخیل و تفکر و رشد و فهم آدمی است.  
درس انشاء یکی از مواد مرتبط با ذهنیت اخلاقیت ذهنی، تصویرسازی و صحنه آفرینی است. اهمیت آن در برنامه های درسی دوره های مختلف به قدری است که می توان آن را زمینه ساز یادگیری خلاق عادت به تفکر، تأمل و تدبر دانست. به ویژه آنکه بیشتر پژوهش ها ارتباط میان درس انشاء و عادت مطالعه را مورد تأیید قرار داده اند.
قابلیت و توانایی اندیشیدن یکی از نعمت های بزرگی است که خالق هستی در وجود انسان به ودیعت نهاده و بیان اندیشه را مکتوب کردن، یکی از ابداعات بشر در طول تاریخ بوده است.
پایه و اساس هر نوشته ای حروف و جملاتی است که در مدارس آموزش داده می شود. درس انشاء یکی از مفیدترین ابزارهای آموزش نوشتن است.
انشاء از نظر کاربردی در زندگی دانش آموزان نقش بسزایی دارد، زیرا بخش بزرگی از ارتباطات در محیط مدرسه و خارج از آن از طریق نوشتن فراهم می شود.
دانش آموزان به وسیله انشاء می توانند با ترکیب کردن آموخته های خود اثری نو به وجود آورند و از آن لذت ببرند. ساعات انشاء باید برای معلمان و دانش آموزان خوشایند و دلپذیر باشد.
دانش آموزان با میل و اشتیاق به نوشته های یکدیگر گوش کنند، و از طریق آن به افزایش معلومات و اطلاعات خود بپردازند، به کمک معلم کلاس، نقاط قوت و ضعف انشاءهای خود را بشناسند و در جهت اصلاح و رفع اشکالات آن کوشش کنند.
اما متأسفانه وقتی متن مقاله های کارشناسان تعلیم و تربیت را می خوانیم و نتایج تحقیقات مربوط به درس انشاء را بررسی می کنیم، اکثر دلالت بر وجود مشکل در این ماده درسی و ناشناخته ماندن جایگاه آن در نظام تعلیم و تربیت کشورمان دارد.
باتوجه به اینکه نگارنده در مدت چندین سالی که در دوره های ابتدایی و راهنمایی، تدریس دروس ادبیات و انشاء فارسی را برعهده داشته، مشاهده کرده است که دانش آموزان در درس انشاء مشکلاتی داشتند.

علاوه بر این، فارغ التحصیلان دبیرستان ها در نوشتن یک عبارت ساده، متن کوتاه، نامه های اداری و شخصی حتی در مکالمه ضعف هایی دارند و با هزاران تأسف حتی تحصیل کرده های مقاطع بالاتر نیز در نوشتن یک عبارت ساده، متن ساده، یک تقاضا و عریضه هم از نظر نگارش دستوری و هم از نظر املایی مشکل دارند.
انشاء در لغت شروع کردن و بوجود آوردن، آغاز کردن، آفریدن، پدیدآوردن و از خود چیزی گفتن را گویند، و در اصطلاح علمی است که بدان علم راه دریافت معانی با الفاظ و عبارات پسندیده و دلپذیر چنانکه گوارای طبیعت و نزدیک به فهم خواننده و روشن کننده مقصود نویسنده باشد، شناخته شود و این فن دبیری است و دبیر ناچار به فراگرفتن بسی از دانش ها نیازمند است و باید که در کار دبیری از فنون گوناگون استفاده کند و یاری جوید.
چه دبیر سخن سنج همیشه در یک موضوع سخن نراند و بریک نفس (روش) چیز ننویسد، بلکه اختلاف سخن او به اندازه اختلاف مبحث ها و موضوع هایی است که وی را پیش آید و ناگزیر باید که از هرچیز بهره ای بسزا داشته باشد، تا بتواند در همه گونه سخن ها وارد شود و در هر باب سخنوری کند.
دانش آموزان به وسیله انشاء می توانند خلاقیت های درونی خویش را با هم ترکیب کنند و اثری جدید پدیدآورند و از آثار خود بهره جویند و از آن آثار خویش لذت ببرند.
انشاء می تواند به دانش آموزان نیروی ابتکار و ابداع بدهد. پس به وسیله انشاء دانش آموزان می توانند از استعدادهای نهفته خویش اطلاع حاصل کنند و بتوانند استعدادهای بالقوه خویش را شکوفا کنند.
وقتی به نوشته های دانش آموزان توجه می کنیم معلوم می شود که آنان در نوشتن مشکل دارند و نمی توانند مکنونات قلبی خویش را آن طور که باید با قلم وصف کنند. در سایر دروس که وابسته به انشاء و هنر نویسندگی دانش آموزان است، شاید علل ضعف بر اثر مشکلات درس انشاء باشد و اگر از خود دانش آموزان علت پرسیده شود، چنین اظهارمی دارند که بحث ها و فرمول هایی که در کلاس توسط معلم ارایه می شود را متوجه نمی شویم. وجود چنین مشکل دلالت بر مشکل اصلی و ضعف اساسی در ماده درسی انشاء دارد.
ماده درسی انشاء جز سطح ترکیب از حیطه یادگیری شناختی بنیامین بلوم است که با تفکر واگرا سروکار دارد.
این سطح فراگیر را از اندیشه کلیشه ای و دوبعدی تفکر همگرا به سوی اندیشه ای گسترده و رهنمون می سازد و او را با جهان تخیل و تجسم و شیوه های تصویری، تشبیه و توصیف و تبیین، استعاره، کنایه، ایجاز، ایهام و ابهام آشنا می کند.
چرا انشاء در جایگاه واقعی خود قرار نگرفته است؟ چرا عادت به مطالعه از سوی والدین و معلمان در میان کودکان و نوجوانان برانگیخته نمی شود؟ آیا موانع اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی سد راه این مسأله است؟ یا عادت ها و قراردادهای نادرست نظام آموزشی در بها ندادن به این مفهوم موجب بروز چنین پدیده ای شده است.
چرا این ماده درسی آن چنان که در خور آن است در مدارس جدی گرفته نمی شود؟ چرا بیشتر دانش آموزان حتی پس از فراغت از تحصیل نمی توانند یک عبارت ساده یک نامه و یا یک تقاضانامه ای را تنظیم کنند؟ و باز با تأسف حتی بعضی از افراد تحصیل کرده دانشگاهی نیز نمی توانند یک عبارت ساده و حتی یک اطلاعیه ساده را تنظیم کنند.
بارها مشاهده شده است که یک تحصیل کرده دانشگاهی وقتی می خواهد یک نامه و یا تقاضایی بنویسد، چندین بار نوشته و پاره کرده و مجدداً می نویسد که مسلماً خالی از اشکال نخواهد بود و در آخر شاید از نوشتن منصرف شده و آن را به عهده دیگران گذارد و ممکن است چنین اظهار کند که من حوصله اش را ندارم و یا خطم چندان خوب نیست.
زمانی نه چندان دور وقتی کسی حتی با تحصیلات پایین می خواست در یک اداره یا مؤسسه ای استخدام شود، اگر تقاضایی با خط خوش و ربط دادن مناسب کلمات تنظیم می کرد، و چون بروکراسی به معنی امروزی وجود نداشت، معمولاً صاحب تقاضا را به اصطلاح تحویل می گرفتند و برای وی، ارزش خاصی قایل می شدند و اگر عریضه ای می نوشتند، صاحب عریضه و نویسنده را با احترام خاصی تحویل می گرفتند و خط و نگارش جایگاه ویژه ای داشت، اما امروزه شاید به علت وجود ماشین تحریر ، یارایانه و ماشین های تایپ دیگر خط و نگارش جایگاه واقعی خود را از دست داده است.
مشاهدات بیانگر آن است که تا سال ها انشا دانش آموزان را والدین یا افراد دیگری می نویسند.
کمتر کودک یا نوجوانی می توان یافت که خود انگیزه و توانایی نوشتن داشته باشد، در این صورت یا وجود چنین ماده ای در برنامه های تحصیلی زیادی است و یا جذابیت خلاقی که باید زمینه ساز درسی باشد، نادیده انگاشته می شود. چرا هنوز تعداد زیادی از دانش آموزان حتی در دوره های تحصیلی بالاتر به احتمال زیاد در جمله نویسی ناتوان هستند؟ از همه مهمتر اینکه به چه علت در نظام جدید آموزش متوسطه درسی مستقل به نام انشاء گنجانده نشده است؟
آیا صرفاً اختصاص دادن چهار یا پنج نمره از درس زبان فارسی (آیین نگارش) آن هم در حد بسیار ساده جبران این همه کمبود را خواهد کرد؟
با اینکه در تمامی مواد درسی و دوره های تحصیلی درس انشا کاربرد دارد، اما متأسفانه چندان جایگاهی برای خود پیدا نکرده است، به ویژه در نظام جدید آموزش متوسطه درس انشا به کلی از برنامه حذف شده است و تنها در درس آیین نگارش یا دستور زبان فارسی حدود پنج نمره و آن هم با عنوان نگارش در نظر گرفته شده است و می توان گفت که در این مورد نیز بیشتر دبیران مدارس سلیقه ای عمل می کنند.
با اینکه انشاء به معنی به وجود آوردن است و با خلاقیت ذهنی دانش آموزان ارتباط دارد، اما در عمل چندان توجهی به آن نشده است. و چون توجهی به آن از سوی مسیولان، دبیران و خود دانش آموزان نشده است، لذا خود دبیران و دانش آموزان نیز چندان نگرش مثبتی به آن ندارند و حذف آن در دوره متوسطه دلیل بر این مدعاست.
دانش آموزان حتی از نوشتن یک نامه معمولی و یا در تنظیم یک تقاضا عاجز هستند، این امر نشانگر ضعف در انشاء و یا آشنایی با دستور زبان فارسی است.
درک نکردن معنی و مفهوم لغات، ضعف پایه تحصیلی دانش آموز، مطالعه نکردن کتاب های غیردرسی، کم توجهی مسیولان، نبود کتاب درسی ویژه انشا و در بعضی از مدارس و مناطق کمبود کتاب های غیردرسی و بالابودن قیمت آن و ناتوانی عده ای از دانش آموزان در خرید کتاب ها از عــمده مـشکـلات درس انشاء و علل ضعف دانش آموزان در این درس است.حتی راهنمایان تعلیماتی و مسیولان آموزشی در بازدیدهای خود از آموزشگاه ها کـمتر بـه درس انشا توجه کرده اند.
باتوجه به اظهارات دانش آموزان در بسیاری مدارس از ساعت انشا برای جبران سایر دروس استفاده می شود و این امر نشانگر اهمیت ندادن به آن است.
برخی از دانش آموزان اظهار می کنند که تاکنون مسابقه ای در رابطه با درس انشاء و یا مقاله نویسی برگزار نشده است.
چنانچه چنین موردی صورت می گرفت، و دانش آموزان به چنین مسابقاتی تشویق می شدند، به مراتب در پیشرفت انشاء تأثیر مثبتی داشت.
● پیشنهادها
▪ راهنمایان تعلیماتی و مسیولان آموزشی هنگام بازدید از مدارس از کلاس های انشا نیز دیداری داشته باشند و به کیفیت برنامه ها و پیشرفت انشاء توجه کنند.
▪ تدوین کتاب های مخصوص انشاء برای تدریس و اصلاح انشا
▪ ایجاد و تدوین درس مستقل انشا در سطح متوسطه که واقعاً اساسی است، چرا که دانش آموزان با پایه های ضعیف به هرطریق ممکن خودشان را به دوره متوسطه می رسانند و از آن پس درس انشا را به بوته فراموشی می سپارند.
▪ ساعات درس انشا در برنامه هفتگی مدارس افزایش داده شود.
▪ مسیولان به کتابخانه های مدارس رسیدگی و درجهت تجهیز آنها تلاش کنند.
▪ دبیران ادبیات برای شرکت در دوره های کارآموزی و تقویت بنیه علمی در زمینه نگارش و دستور زبان فارس تشویق شوند.
▪ تشویق بیشتر و دادن اختیار به مدیران و دبیران تا در صورت احساس ضعف درس انشا کلاس تقویتی تشکیل بدهند.
▪ برگزاری مسابقات نوشتاری در مدارس و تشویق دانش آموزان برای شرکت در این مسابقات
▪ انجام تحقیقی در مورد انشا در مدارس ابتدایی چرا که ریشه ضعف در انشاء متوجه دوره ابتدایی است.

محمدتقی میکاییلی خرم آباد
روزنامه اطلاعات www ettelaat com