تشویق و تنبیه اصلی مهم در تربیت اسلامی

طبیعت انسان ها به گونه ای است که وقتی در انجام امور مورد تشویق قرار می گیرند، معمولاً در صدد برمی آیند تا آن امور را بهتر انجام دهند. بدون تردید تشویق و ترغیب از مهمترین ارکان روان شناسی تربیتی و عاملی مؤثر در تحریک انگیزش های پیشرفت و عملکرد فرد در فرایند یادگیری و تقویت رفتارهای مطلوب است. همه انسان ها و حتی بزرگسالان، تا آخر عمر نیاز به تشویق دارند. تشویق موجب رغبت و دلگرمی و نشاط و تحرک می شود و انسان را به جدیت وادار می کند.  
انسانی که مورد تشویق قرار بگیرد احساس آرامش و رضایت خاطر و اعتماد به نفس می کند و برای جدیت بیشتر و تحمل دشواری ها آماده می شود. برعکس، اگر مورد نکوهش یا ناسپاسی قرار گرفت، دلسرد و بی رغبت می شود و احساس حقارت و ضعف می کند و نمی تواند از استعدادهای خویش به نحو مطلوبی استفاده کند.
اصل تشویق و تنبیه به عنوان امری مسلم در تربیت اسلامی شناخته و پذیرفته شده است. اصولاً بهشت و جهنم، انذار و تبشیر پیامبران، آیه های مربوط به پاداش و کیفر و وعده و وعیدهای شوق انگیز و خوفناک همه جلوه هایی از تشویق و تنبیه هستند. خداوند تبارک و تعالی در قرآن مجید (سوره بقره) می فرماید: ای پیامبر به کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند، بشارت بده که جایگاه آنان در قیامت، باغستان هایی است که نهرهای آب در آن جاری است. حضرت علی(ع) در فرمان تاریخی خود به مالک اشتر که او را به فرمانروایی مصر برگزیده بود، دستور می دهد که مبادا نیکوکار و بدکردار پیش تو یکسان باشند، زیرا چنین روشی نیکوکار را از کردار نیک دور ساخته و بدکردار را به کار بد سوق می دهد. یکی از روش های مؤثر در تربیت، تشویق کارهای خوب کودک است. تشویق در روح و روان کودک اثر می گذارد و او را به انجام اعمال نیک ترغیب می کند.
دیدگاه امام خمینی(ره) درباره تشویق کودکان و تعلیم و تربیت دیدگاهی وسیع ، عمیق و دقیق است و در زمینه های تخصصی تعلیم و تربیت چنان دیدگاه و عملکردی از خود نشان داده اند که گویی در این رشته تحصیل کرده اند؛ مثلاً درباره تشویق کودکان، کارشناسانه به جزییات نقاشی کودکی توجه نشان می دادند. به این مورد توجه کنید:
روزی یکی از بچه های اقوام امام(ره)، پیش ایشان می رود و نقاشی قشنگی را به امام نشان می دهد. امام به نقاشی او خوب نگاه می کنند و از او می پرسند: این نقاشی را خودت کشیده ای؟ بچه جواب می دهد: نه، نقاشی را کس دیگری کشیده، من فقط آن را رنگ زده ام.
امام از صداقت بچه خیلی خوششان می آید، به او می گویند. بارک الله، خیلی قشنگ رنگ آمیزی کرده ای... و یک جعبه مدادرنگی به بچه جایزه می دهند.
موردی دیگر یکی از دوستان که همراه با خانواده به دست بوسی حضرت امام نایل شده بود، بعد از آن به حقیر مراجعه کرد و گفت: پسرم که کلاس پنجم دبستان است، دفتر نقاشی اش را برای تقدیم به امام آورده بود اما محافظان مانع آوردن آن به خدمت امام شدند. برای همین خیلی ناراحت شده است. دفتر نقاشی را گرفتم و دو روز بعد، ضمن توضیح، خدمت امام تقدیم کردم. حضرت امام با دقت تمام اوراق آن را ملاحظه فرمودند و از مشاهده نقاشی اول که عبارت از تانکی بود که چرخ های آن را مدادتراش و تنه آن را کتاب و لوله شلیک آن را مداد و سرنشین آن را یک طفل دانش آموز تشکیل داده بود، متبسم شدند و سپس دستور فرمودند که برای تشویق این دانش آموز خردسال و همین طور طراح آن دفتر که به وسیله امور تربیتی منطقه 3 آموزش و پرورش تهران تهیه شده بود، جایزه ای متناسب اهدا شود.
● صورت های تشویق:
تشویق به سن و درک کودک و نوع عمل او بستگی دارد. طبیعی است که کودک خردسال، معنی دوستی اولیاء و تشویق آنها را به خوبی می داند. برای کودک چهار ساله یک شکلات ممکن است به اندازه یک هدیه قابل توجه که به فرد بزرگسال تقدیم می کنیم، ارزش داشته باشد.
تشویق صور مختلفی دارد. گاه به صورت دلجویی است، گاه یک عبارت محبت آمیز، برخی اوقات یک نگاه توأم با لبخند و نشاط، زمانی وعده تعریف یک قصه و گاهی دادن یک بسته کوچک مدادرنگی، شیرینی، کتاب، لباس، اسباب بازی، دفترچه، توپ، قلم، مدال، معرفی کردن سرصف و امثال آن.
اولیاء و مربیان باید با توجه به سن و سطح درک بچه و اوضاع و شرایط خاص زندگی و ارزش و اهمیت کار او، نوع تشویق و میزان آن را انتخاب کنند. کودک در سال های اولیه زندگی بیش از هر چیز به جلب نظر والدین و اظهار محبت و بوسه ها و خنده ها و نوازشها و پرستاری های آنان نیاز دارد.
وقتی بزرگتر شد به آفرین گفتن، شکلات و شیرینی و اسباب بازی گرفتن و گردش یا مهمانی رفتن و شنیدن داستان بیشتر علاقه دارد. در مرحله بعد به فوتبال و ورزش و کتاب داستان و تعریف و تمجید و کفش و لباس نو و هدیه و نمره خوب، و مسافرت، بیشتر علاقه مند می شود. در مراحل بعدی به مسیولیت پذیرفتن، مورد مشاوره قرار گرفتن، قهرمان شدن، مدال گرفتن، در حضور جمع معرفی شدن، بیشتر علاقه پیدا می کند. بنابراین بهتر است با توجه به علایق کودک و سن وی، تشویق ها نیز از همان نوع علایق وی باشد.
● محاسن تشویق
▪ تشویق برخلاف تنبیه که از عوامل بازدارنده به شمار می رود، عاملی ترغیب کننده است که به انسان نیرو می دهد. شخصی که تشویق می شود از کار و زحمت خود احساس رضایت می کند و همین رضایت خاطر است که جلو خستگی و بی میلی او را می گیرد.
▪ تحسین کودک موجب می شود که اعتماد به نفس در وجودش پدید آید، استعدادهای نهفته اش شکوفا شود و قوای درونی اش به فعلیت برسد.
▪ تشویق، شخصیت فرد را احیاء می کند، او را از یأس و بدبینی نجات می دهد و به زندگی دلگرم می کند و گاهی یک تحسین ساده، مسیر زندگی فرد را دگرگون می سازد.
▪ وقتی کودک تحسین شود، احساس ارزشمندی می کند.
▪ تشویق پاسخی است به نیاز طبیعی و روانی کودک.
▪ وقتی کودک را مورد تشویق قرار دهیم فرصتی فراهم می شود تا کودک به توانایی، ظرفیت و ارزشمندی های خود پی ببرد و در نتیجه تصویر مثبت و ارزنده ای از خود در ذهنش ایجاد شود که بعدها شکل دهنده حرمت نفس او خواهد بود.
▪ جبران کمبودها و حقارت های عاطفی و اجتماعی.
▪ تصحیح و تکمیل رفتارهای آموزشی و اخلاقی.
▪ تغییردهنده و جهت دهنده رفتار و سیر زندگی کودک.
▪ دریافت بازخورد مناسب در برابر رفتار پسندیده.
متأسفانه بعضی از والدین و مربیان برای دستیابی به اهداف و تقویت هر چه سریعتر رفتارهای موردنظر خود، سعی می کنند به هر طریق ممکن، رفتار کودک را مطابق خواستها و دستورات و مقررات خود درآورند، بدون اینکه متوجه اثر تخریبی این روش های شتاب زده و صوری در ساختار شخصیتی کودک باشند. این روش های سطحی، ظاهرپسند، دیگر انگیخته و تصنعی می تواند سبب آسیب های جبران ناپذیری در روند تعادل جویی طبیعی کودکان شود.
● معایب تشویق بیجا و بیش از حد
▪ وابستگی کودک به عوامل کنترل بیرون از خود.
▪ کند شدن محرک های درونی (از بین رفتن رغبت های خودبه خودی و جایگزینی رغبت های تصنعی).
▪ تشویق بدون دقت ممکن است به صورت رشوه درآید و اعمال کودک به پاداش وابسته شود و پرتوقع و طلبکار پرورش یابد و در همه جا انتظار پاداش عملی یا معنوی داشته باشد، از همه کس طلبکار شود ولی خودش احساس مسیولیت نکند. گاهی حتی در برابر انجام وظایف قانونی یا اجتماعی یا شرعی خود نیز توقع پاداش داشته باشد.
▪ تشویق و تحسین بیش از حد، کودک را به غرور و خودبینی مبتلا می کند. امیرالمؤمنین(ع) می فرماید: چه بسا افرادی که به سبب تعریف و تمجید مغرور می شوند و در مدح کسی زیاده روی و مبالغه مکن.
نتایج تحقیقات اخیر نشان داده است که اگر رفتار کودک و رشد او را از طریق عوامل تشویق بیرونی مانند جایزه، پول، کارت صدآفرین، تحسین های لفظی مکرر و سایر عوامل بیرونی شرطی کنیم، آزادی و رشد طبیعی را از او سلب و رفتار او را با ضوابط و معیارهای از پیش تعیین شده قالب سازی کرده ایم.
▪ تشویق بیش از حد در درازمدت مانع پیشرفت خود به خودی کودک می شود.
▪ تکیه بر تشویق بیرونی بدون همسویی با تقویت های درونی کودک، مانع تحول طبیعی او می شود.
نکاتی که در تشویق باید رعایت شود.
▪ علت تشویق باید مشخص باشد تا کودک بفهمد که به چه سببی مورد تشویق قرار گرفته است.
▪ نفس عملکرد کودک باید مورد تشویق قرار گیرد (مستقیماً به رفتار کودک مربوط باشد) نه شخصیت او.
▪ تشویق باید با تقویت درونی کودک همسو باشد (اول تقویت درونی و بعد تشویق).
▪ تشویق باید گاه به گاه و در برابر کارهای ممتاز باشد، نه به صورت دایم و برای هر کار؛ زیرا اگر چنین شد، ارزش و تأثیر تربیتی خود را از دست خواهد داد.
▪ وقتی کودک را تشویق و تحسین می کنیم نباید او را با بچه دیگری مقایسه کنیم. مثلاً صحیح نیست که پدری به فرزندش بگوید آفرین بر تو که خوب درس می خوانی و مانند حسن تنبل نیستی، زیرا در این صورت، کودک دیگر، تحقیر و مذمت می شود. از سوی دیگر این عمل مضر است و بدآموزی دارد.
▪ تشویق در میان همسالان و دوستان مؤثرتر از تشویق به تنهایی است.
▪ تشویق باید با سن کودک، نیازهای او و شرایط و موقعیت مکانی، شخصیتی، روانی و... تناسب داشته باشد.
▪ تشویق های ملموس در مقاطع سنی پایین مؤثرتر است.
▪ تشویق باید با کار کودک متناسب باشد. صلاح نیست که در برابر یک کار کوچک و کم اهمیت تشویق های بزرگی انجام بگیرد. پاداش های بزرگ را باید برای کارهای بزرگتر قرار داد، بهتر است پاداش همگام با موفقیت های تدریجی کودک بزرگ شود.
▪ باید پاداش ها و تشویق ها، در برابر فعالیت ها و جدیت های کودک انجام بگیرد. نه در برابر موهبت های ذاتی او. یک کودک کم هوش که بر اثر جدیت و تلاش، رفته رفته به موفقیت هایی نایل می شود و نمره پنج او به هشت ترقی می کند نیز قابل ستایش و تشویق است.
▪ تشویق باید طبیعی، واقعی و به دور از فریب و ریا باشد.
▪ تشویق باید بلافاصله اعمال شود (به ویژه برای سنین پایین).
اگر تشویق بیش از حد انتظار طبیعی کودک و یا کمتر از حد انتظار او باشد، اثر نامطلوبی دارد.

گزارش از مینا قربانی
روزنامه اطلاعات www ettelaat com