سلامت روانی دانش آموزان و راههای تأ;مین آن

دوران تحصیل، که سال های بین 6 تا 18 سال عمر دانش آموز را به خود اختصاص می دهد دوران سرنوشت ساز و شخصیت ساز اوست.  
دانش آموز در این سال ها تجارب مختلفی کسب می کند، واکنش های گوناگونی را از معلمان در مدرسه و از والدین در خانه دریافت می کند و در مقابل قضاوت های مختلف دیگران نسبت به خود و برداشت های خود از واکنش های خود از دیگران به تصور ثابتی درباره خودش می رسد.
در نهایت، دانش آموز با تشکیل یک مفهوم خود مثبت یا منفی، به صورت فردی با اطمینان، دارای عزت نفس بالا، مصمم و بردبار، یا به صورت فردی نامطمین، نامصمم دارای اعتماد نفس پایین، مضطرب و بی تحمل در می آید.
همه این ویژگی های شخصیتی که شالوده سلامت روانی یا بیماری روانی فرد را می ریزند در سال های تحصیل در مدرسه شکل می گیرند، هرچند مطالعات انجام شده در این باره فراوان نیست، اما پژوهش دیگر که درباره تأثیر نمره های معلمان بر مفهوم خود تحصیلی و سلامت روانی دانش آموزان انجام گرفته شواهد تأیید کننده بیشتری به دست آمده است.
بنابراین، برای ایجاد احساس شایستگی در دانش آموزان و کمک به آنان در تشکیل یک مفهوم مثبت از خود باید فعالیت ها و برنامه های آموزشگاه را به گونه ای ترتیب داد که بیشتر به موفقیت دانش آموزان بینجامد نه به شکست آنان. یکی از وظایف مهم معلم و سایر مسیولان آموزشگاه واکنش مناسب آنان به موفقیت و شکست دانش آموزان است.
آنان باید موفقیت های دانش آموزان را پاداش دهند و تشویق کنند ولی در مقابل شکست هایشان بی صبری و واکنشی خشن از خود بروز ندهند، زیرا هر نشانه منفی از سوی معلم و دیگر مسیولان آموزشگاه به توسط دانش آموز به عنوان علامتی برای ناشایستگی اش تعبیر خواهد شد.
باید توجه داشت که موفقیت یا شکست واقعی منجر به احساس شایستگی یا نا شایستگی در دانش آموز نمی شود. آنچه مهم است تصور دانش آموز از شایـستــگی یا نا شایستگی او در انجام فعالیت های یادگیری است و این تصور به طور عمده از برخورد معلم نسبت کار دانش آموز حاصل می شود. به قول فونتانا :
شکست در مدرسه بیشتر یک نگرش ذهنی است تا واقعیت عینی، دانش آموزانی که به خاطر نمره های ضعیفی که از سوی معلم می گیرند و سرزنش هایی که در حضور جمع از معلم دریافت می کنند به این نگرش منفی می رسند، سرانجام از کوشش باز می ایستند و انگیزه برای یادگیری را از دست می دهند، حتی اگر توانایی کسب موفقیت را هم دارا باشند.
اگر محیط مدرسه برای دانش آموز شواهدی که حاکی از شایستگی و لیاقت او در کار مدرسه باشد، در طی چندین سال، خصوصاً در سال های نخست تحصیل فراهم آورد و این تجارب موفقیت آمیز در چهار، پنج سال بعد تکرار شود، برای مدت نامحدودی در فرد نوعی مصونیت در برابر بیماری های روانی ایجاد می شود.
چنین فردی قادر خواهد بود تا بدون تحمل رنج و عذاب بر بحران ها و فشارهای شدید زندگی غلبه کند، احساس او از شایستگی و مهارت های شخصی و فنی اش که بعضی از آنها را در مدرسه آموخته است وی را قادر خواهد کرد تا در مقابله با موقعیت های بحرانی زندگی، روش های واقع بینانه ای را به کار برد.
البته این تأمین سلامت روانی حاصل از موفقیت های چشمگیر در فعالیت های در مدرسه برای همه شاگردان پیشرو کلاس یک قانون کلی نیست.
دانش آموزانی که زیر فشار والدین و در رقابت شدید با سایر همکلاسی های خود در گرفتن نمره های بالا توفیق می یابند غالباً شخصیتی نامتعادل، وسواسی و مضطرب دارند.
ایمس در پژوهشی که درباره تأثیر رقابت بر موفقیت انجام داده، گزارش کرده است که در موقعیت های آموزشی که در آن، میان دانش آموزان رقابت حاکم بوده، حتی دانش آموزان دارای مفهوم سطح بالا نیز با شکست مواجه شده اند، و به دنبال آن انتقاد از خود افزایش یافته و تصورات فرد نسبت به توانایی های شخصی اش کاهش یافته است.
از سوی دیگر دانش آموزانی که طی 10 تا 12 سال تحصیل با شواهد مستمر مبنی بر نا شایستگی خود در مدرسه رو به رو می شوند به ندرت مورد تأیید معلمان و والدین قرار می گیرند.
روحیه این گونه دانش آموزان با مشکلات عاطفی ناشی از کمبود احساس نا شایستگی در انجام فعالیت های آموزشگاهی، ممکن است به محیط خارج از مدرسه تعمیم یابد و این اعتقاد را در فرد ایجاد کند که چنانکه در کارهای مدرسه ناموفق بوده است در کارهای خارج از مدرسه هم توفیقی نصیب او نخواهد شد.
یعنی مشکل، زمانی کاملاً جدی است که مفهوم خود تحصیلی منفی به مفهوم خود کلی منفی تبدیل شود.
اما اگر دانش آموز بتواند شواهدی که حاکی از شایستگی او در موقعیت های خارج از مدرسه است، کسب کند، خطر تا حدودی رفع شده، احتمال دارد که دانش آموز شکست خورده در تحصیلات رسمی بتواند در زندگی غیرتحصیلی خود کسب موفقیت کند و تعادل روانی لازم را برای زندگی غیرتحصیلی خودبیابد و تعادل روانی لازم را برای زندگی اجتماعی بدست آورد. بعضی از این افراد که با موفقیت های پی درپی خارج از آموزشگاه برخورد می کنند، این موفقیت ها را به سرعت به صورت نشانه های توانایی خود تفسیر می کنند، و همین امر موجب بالا رفتن حس اعتماد به نفس در آنان و افزایش موفقیت های بعدی می شود.
به همین سبب است که گاه دیده می شود دانش آموزانی که در موفقیت های تحصیلی توفیقی نصیبشان نمی شود، و بعضاً برچسب کم هوشی به آنان زده می شود، مدت زمانی پس از آنکه تحصیلات رسمی را رها کردند و به یک فعالیت غیررسمی اشتغال ورزیدند، سریعاً به موفقیت می رسند و خیلی از نزدیکان و آشنایانشان را به حیرت وا می دارند.
این نیز نتیجه همان تأثیر متقابل پیش گفته است؛ یعنی کسب موفقیت، افزایش اعتماد به نفس، بالا رفتن پشتکار و جدیت ، افزایش موفقیت ، افزایش سطح اعتماد به نفس ... الی آخر.

کوتاه سخن اینکه، معلم، مشاور، مدیر، پدر و مادر و سایر مسیولان تربیتی کودک، از همان روزهای ورود به مدرسه، باید مواظب اعمال و رفتار او و واکنش های خود نسبت به وی باشند.
موفقیت های او را ارج بگذارند و شکست هایش را به سوی موفقیت هدایت کنند، مانند کودک خردسالی که به تازگی تمرین راه رفتن را آغاز کرده است، هر گام درست او را با آغوش گرم پذیرا باشند و هر قدم کج وی را با مهربانی اصلاح کنند. اگر معلوم شود دانش آموز در یکی از زمینه های تحصیلی یا موضوع های درسی خیلی قوی نیست، در زمینه های دیگری که به خوبی پیش می رود بر علایم شایستگی او تأکید بورزند. از رقابت و چشم هم چشمی و مقایسه دانش آموزان با یکدیگر جداً پرهیز کنند و نگذارند دانش آموزان موفقیت در تحصیل را به بهای گزاف از دست دادن تعادل روانی به دست آورند.

منابع 1 هیلگارد ارنست باور گوردون 1975 نظریه های یادگیری ترجمه محمدتقی براهنی تهران مرکز نشر دانشگاهی 1376 2 سیف علی اکبر 1370 روانشناسی پرورشی روان شناسی یادگیری و آموزشی تهران انتشارات آگاه 3 بلوم بنجامین 1972 ویژگی های آدمی و یادگیری آموزشگاهی ترجمه علی اکبر سیف تهران مرکز نشر دانشگاهی 1363 4 فور ای 1972 آموختن برای زیستن ترجمه محمد قاضی تهران انتشارات امیرکبیر 1345 منصوره بیطرفان کارشناس آموزش ابتدایی منطقه 15 آموزش و پرورش
روزنامه اطلاعات www ettelaat com