علوم و مهارت ها در نظام آموزشی پویا

اهمیت علوم و جایگاه آن در نظام آموزش و پرورش بر کسی پوشیده نیست. امروز آموزش و پرورش در کشورهای توسعه یافته می کوشد انسانهایی را تربیت کند که پس از گذراندن نظام رسمی ابتدایی و متوسطه، خود همواره به دانش طلبی و شناخت و تحلیل امور کوشا باشند. متن زیر، برخی از نکات عمدة یک نظام آموزش و پرورش پویا و ثمربخش را معرفی می کند.  
● اهداف علوم:
1) اهداف شناختی (دانستنی) 2) اهداف عاطفی (نگرشی) 3) اهداف مهارتی (توانشی) اهداف شناختی همان دانستنیهایی است که دانش آموز در زمینه های مختلف می داند.
▪ عاطفی: علاقه، باورها، احساسات
هر آنچه علایق باورها و احساسات را تحریک کند اهداف عاطفی است.
اهداف مهارتی با حرکت همراه است و در مباحث علوم اهداف مهارتی از جایگاه خاصی برخوردار هستند.
مهارتها بر سه دسته تقسیم می شوند: 1) شغلی 2) زیستی شامل: مشاهده، ارتباط، استفاده از ابزار، پیش بینی.3) زندگی (اجتماعی): تصمیم گیری، تفکر خلاق، حل مسأله، شناخت خود.
● چگونه علوم را بررسی کنیم؟
▪ روش کار < گروهی
▪ بستر کار < کتابهای درسی.
هدف از بررسی مرور کردن کتابهای درسی و خوب توجه کردن به کتاب علوم (تفاوت بین دیدن و شنیدن) و پس از توجه کردن به بحث به بررسی آن می پردازیم و سپس تجارب را انتقال داده و در نهایت رسیدن به اطلاعات مناسب.
1) هدف از بررسی کتابهای علوم چیست؟
▪ افزایش اطلاعات
▪ تبادل تجارب
▪ رفع اشکالات
▪ به روز بودن مطالب
▪ اصلاح شیوة کار
▪ بررسی ظواهر کتاب
▪ توجه به توانمندی گروه سنی
▪ بررسی مطالب به صورت ساده علمی
▪ بررسی بودجه بندی و تناسب با زمان مورد تدریس و آموزش 10ـ توجه به وسایل مورد نیاز، ارزان و ساده و قابل دسترسی
▪ شناخت اهداف کلی و جزیی
▪ بررسی ارتباطات افقی و عمودی و...
تشخیص اینکه آموختن چه چیز به دانش آموزان ضروری است و آموختن چه چیزی ضروری نیست بسیار مشکل است. مثلاً اگر نگاهی به کتابهای 30سال پیش بینداریم خواهیم دید موضوعاتی که داشتن آن در آن زمانها ضروری امروز کاملاً از صحنه زندگی حذف شده اند از طرف دیگر شاید داشتن بعضی از موضوعاتی که هنوز امروزه در زندگی ما نقش اساسی ندارد یا چیزهایی که هنوز کشف یا اختراع نشده اند برای زندگی آینده دانش آموزان ممکن است مهم و اساسی باشند لازم باشد در محتوای کتابها به این سؤال بپردازند. به همین دلیل در طرح جدید آموزش علوم بر آموزش روش آموختن بیشتر تکیه و تأکید می شود تا آموختن مجموعه ای از دانستنیها؛ از اینرو باید به فراگیران راه و روش یادگیری و حل مسأله را آموخت نه پاسخ چند مسیله حل شده.
آنچه که امروزه در دنیا به سواد علمی تکنولوژیک مشهور شده است در واقع یافتن توانایی در حل مسایل و مشکلاتی است که جامعه امروزه بشری با آن مواجه است.
هر انسان به عنوان عضوی از این جامعه می تواند نقش مثبت یا منفی در ارتباط با این مسایل داشته باشد مشکلاتی همچون کاهش منابع ماده و انرژی و جایگزین کردن دو منبع حیاتی دیگر (آب و انرژی خورشیدی می باشد) و بعد آلودگی محیط زیست بازیافت مواد اولیه پس از مصرف و بسیاری مسایل دیگر از همه این مسایل مهمتر نیاز به توسعه به وابستگی عمیق به سطح سواد علمی تکنولوژیک دارد.
متخصصان توسعه شناسی معتقدند که یکی از فاکتورهای بسیار مهم در توسعه پایدار ارتقا سطح علمی تکنولوژیک می باشد و به همین دلیل سازمانهای جهانی به سطح علمی تکنولوژیک هر جامعه یا جامعه جهانی تأ کید دارد، به طوریکه سازمان یونسکو 2000 سواد علمی تکنولوژیک برای جوامع جهانی پیشنهاد کرده است و در حال حاضر اجرا می شود. یکی از عواملی که مستقیماً بر سطح سواد علمی تکنولوژیک تأثیر می گذارد کیفیت آموزش علوم در سیستم آموزش و پرورش هر کشور است.
میان سطح سواد علمی تکنولوژیک و کیفیت آموزش علوم در دوره های رسمی آموزش و پرورش ارتباط سیستماتیک وجود دارد.
● مشخصات و خصوصیات سطح علمی تکنولوژیک چیست؟
▪ نیاز همگانی است که همه انسانها در هر شرایط محلی، شغلی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی برای زندگی کردن نیاز به فراگیران مجموعه ای از اطلاعات در زمینة علمی و تکنولوژی را دارند، به طوریکه دانستن سواد علمی تکنولوژیک لازمه توانایی بشر برای زندگی کردن در قرن آینده خواهد بود.
▪ سواد علمی تکنولوژیک برای افراد مختلف متفاوت است. کسب سواد علمی تکنولوژیک گرچه برای دیگران ضروری است اما نوع اطلاعات مورد نیاز هر فرد با فرد دیگری متفاوت است و بستگی به شرایط محیطی ،شغلی، سنی و بسیاری از شرایط دیگر، مثلاً یک پزشک یا یک راننده لوکوموتیو یا یک خانم خانه دار، همگی نیاز به داشتن اطلاعات فراوان در زمینه شغلی خود دارند. اما این اطلاعات تا حد زیادی از یکدیگر متفاوت است.
▪ سواد علمی تکنولوژیک پیوسته در حال تغییر است. با پیشرفت علم و تکنولوژی توسعه جوامع، محدوده عملکرد و تکنولوژی برای هر فرد دایماً در حال تغییر است، یعنی اینکه هر انسانی باید دایم درپی کسب اطلاعات جدیدتری که مورد نیاز است.
▪ آموختن سواد علمی تکنولوژیک به عنوان یک فرآورده تنها در یک برهه زمانی مشخص از زندگی هر شخص غیرممکن است. یعنی در دوره آموزش مدرسه ای نمی توان اطلاعات مورد نیاز هر دانش آموز را در اختیار او قرار داد. به دو دلیل: 1ـ اولاً ما نمی توانیم که او در آینده چه شغلی را انتخاب خواهد کرد.
2) ثانیاً نمی دانیم در آینده چه تحولاتی در زمینة دانش و تکنولوژی به وجود خواهد آمد.
● هدف آموزش علوم
هدف آموزش علوم، تبدیل دانش آموز به یادگیری مادام العمر است. هدف آموزش علوم انتقال مجموعه ای از اطلاعات مجرد (ذهنی) (انتزاعی) پراکنده و صرفاً علمی به ذهن دانش آموزان نیست بلکه هدف آموزش علوم این است که یادگیرنده قابلیت و توانایی آن را پیدا کنند که در تمام عمر به کسب سواد علمی مورد نیاز خود بپردازد که به این مسیله امروزه آموزش مادام العمر می گویند.
شرطهای لازم برای تحقق یافتن یادگیری مادام العمر:
▪ اطلاعات کافی در مورد دانش پایه ای کسب شود.
▪ میل یادگیری در دانش آموز وجود داشته باشد.
▪ راه و روش یادگیری را بداند.
● اهداف آموزش علوم در دوره آموزش عمومی:
▪ اهداف حیطة شناختی
▪ اهداف حیطة مهارتی
▪ اهداف حیطة نگرشی.
اهداف حیطه شناختی: عبارت است از کسب دانستنیهای ضروری یعنی کسب دانش پایه در زمینه های مختلف علوم. اهداف حیطه مهارتی: کسب مهارت های ضروری (یادگیری) اهداف حیطه نگرشی: نگرشهای ضروری یعنی آنچه انسان را تبدیل به شهروندی بهتر و موفق تر کند.
در حیطه شناختی، یادگیری در مورد هر مفهوم و موضوع جدید در رابطه با دانش بشری مستلزم داشتن پاره ای از اطلاعات درباره اصول و قوانین چهار زمینه اصلی علوم (فیزیک، شیمی، علوم زیستی، علوم زمین و علوم بهداشت) است.
کسانی که اصول و قوانین این بخش را ندانند راه هرگونه یادگیری علمی برای آنان بسته است و به طور کلی می توان گفت کسب دانش پایه شرط لازم اما نه کافی برای یادگیری های بعدی است.
منظور از مهارت های ضروری، آن دسته از توانایی ها است که در زمینه علم آموزی می توانند مفید واقع شوند. پرورش مهارت در دانش آموزان به منزله آموختن (راه یادگیری) به آنان است.
در این زمینه تحقیقات زیادی صورت گرفته است ولی آنچه که مورد قبول متخصصان آموزش علوم واقع شده مهارت های فرایندی با مهارتهای علمی یا مهارت های یادگیری هستند.
مهارت های فرایندی عبارتنداز: مهارت مشاهده کردن، اندازه گیری کردن، تفسیریافته ها، فرضیه سازی، برقراری ارتباط، پیش بینی، کاربرد ابزار و طراحی تحقیق. البته می توان هریک از این مهارت ها را به مهارت های کوچکتر تقسیم کرد. مثلاً مهارت مشاهده یعنی به کارگیری حواس به منظور جمع آوری اطلاعات درباره اشیا پدیده هاست. پس مهارت مشاهده را می توان به مهارت های جزیی مثل مقایسه طبقه بندی و جمع آوری اطلاعات تقسیم نمود.
● کسب نگرشهای ضروری
ارزشها در آموزش و پرورش از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در واقع آموزش را باید وسیله ای برای نیل به ارزشها دانست اگر ما بتوانیم تمامی سواد علمی مورد نیاز هر فرد را در اختیار او قرار دهیم اما شخصیت و نگرشهای او را در مسیر درست و صحیح قرار ندهیم، مشکلی از مشکلات جهان امروز حل نخواهد شد. لذا بایستی به اهداف نگرشی توجه خاصی داشت، از جمله این اهداف عبارت اند از: توجه به عظمت خالق و عظمت مخلوق، تمایل به همکاری گروهی و صبر حوصله، احترام به عقاید دیگران، حساسیت به بهداشت جسم و پیش گیری از بیماریها، انعطاف پذیری در اندیشیدن.
در مورد ایجاد نگرشهای مطلوب باید به نکات زیر توجه کرد:
1) در ایجاد نگرشها، همة نهادهای جامعه مسیول هستد (خانه، مدرسه، محیط).
بنابراین باید کوشید که رفتار همه اطرافیان به نحوی با نگرشهای فوق الذکر سازگار و هماهنگ شود.
2) نگرش یعنی تمایل به اقدام در یک مسیر معین. یعنی محیط آموزشی بایستی طوری طراحی شود که اجازه انتخاب به دانش آموز داده شود. (این کار بکن این کار را نکن در کلاس نباشد) اجبار وجود نداشته باشد.
3) تأیید یا رد عمل: بسیاری از نگرشها از طریق تأیید یا رد شدن یک عمل ایجاد می شود و باید کارهای خوب بچه ها را تأیید و کارهای نامطلوب را رد کرد.
4) علم و عمل: نگرشها به دلیل ماهیت ارزشی خاصی که دارند بهتر است از طریق عملی به دانش آموزان منتقل شود نه فقط با حرف و صحبت.
● نکات ویژه در طراحی فعالیتهای یاددهی و یادگیری
1) در هر درس، مهم آن است که ببینیم هر موضوع را برای رسیدن به هدفی تدریس می کنیم. بهترین رویکرد را انتخاب کنیم اما با هدف؛ یعنی در واقع ما موضوع درس را وسیله ای برای ایجاد یک نوع آگاهی یا توانایی در دانش آموزان می شناسیم.
آنچه که در هر درس اهمیت دارد رسیدن به هدف آن درس است نه پیروی چشم بسته از کتاب.
2) با توجه به زبانهای محلی گوناگونی که در ایران وجود دارد، احتمال اینکه در یک درس دانش آموزی وجود داشته باشد که زبان فارسی را به خوبی ندانند وجود دارد و طبعاً مدتی طول می کشد تا معلم بتواند معانی پاره ای از اسامی، اصطلاحات و واژه ها را برای این قبیل کودکان ترجمه کند البته تجربه نشان داده است انجام این کار ضرورت دارد.
3) یکی دیگر از نکات این است که در کلاس علوم تا جاییکه ممکن است با کودکان صحبت کرد و آنان را به بحث و گفتگو تشویق نمود. بچه ها در این سنین نمی توانند حرف خودشان را بزنند باید از همان ابتدا آنها را تشویق به گفتگو کرد.
4) با توجه به متفاوت بودن شرایط اقلیمی (محلی) تدریس بعضی از درسها ممکن است در زبان پیشنهاد شده مناسب نباشد. معلمان یک منطقه به تشخیص خود می توانند جای بعضی از درسها را تغییر بدهند فقط باید توجه داشت که درسها پیش نیاز یک دیگر نباشند (به ترتیب تدریس نشوند).
5) معلم آگاه همیشه از موقعیتهای خاصی که پیش می آید برای آموزش بهتر استفاده می کند.
6) بهتر است بر دیوار کلاسی تابلویی به نام تابلو علوم نصب شود و متناسب با موضوع هر درس معلم و دانش آموزان تصویرهای مناسب را روی آن بچسبانند و هر یکی از دو هفته آنها را عوض کنند این امر سبب جلب توجه و علاقه مندی بیشتر دانش آموزان به درس علوم می شوند.
7) وسایل مربوط به هر فعالیت یا آزمایش حتی الامکان توسط خود دانش آموزان تهیه شود و حتماً آنان را عادت دهید پایان هر درس بپرسند که برای جلسه بعد چه چیزی را بیاورند این کار موجب تقویت مسیولیت پذیری در آنان می شود.
8) با توجه به اینکه در دوره ابتدایی تدریس همه درسها به عهده یک معلم است در مورد مواردی که معلم مفید تشخیص می دهد.
ساعات رسمی علوم را در یک روز و پشت سرهم قرار دهد تا امکان انجام فعالیتهایی که احتیاج به زمان بیشتری دارد فراهم شود و همچنین بهتر است در ساعات علوم از محیط های بازتر مدرسه مثل سالن و حیاط استفاده شود و کمک گرفتن از یکی از اولیا که صلاحیت و توانایی و فراغت داشته باشند کار تدریس را راحت تر می نمایند.
9) در انجام فعالیتهای درسی ترتیبی اتخاذ نمایید که فعالیتها به صورت گروهی انجام گیرد.
● ویژگی های تدریس خوب از دیدگاه پیاژه:
▪ کودک را در موقعیتی قرار بدهید که اشیا را دستکاری کند.
▪ طوری طراحی کنیم(طرح تدریس) بچه ها شاهد نتیجه کار خودشان باشند.
▪ در حین به کارگیری وسایل آزمایش، معلم به سؤالات دانش آموز پاسخ دهد.
▪ به کارگیری اشیا نقش بسزایی در رسیدن به کودکان به تفکر انتزاعی دارند.
نکته: کودکان قبل از رسیدن به تفکر عینی خود محور هستند و اگر تفکر عینی را به خوبی طی نکنند با همین خود محوری بالا می آیند (سن 4 تا 6 سالگی).موقعی که کودک پا به دبستان می نهد تنها می تواند به یک عقیده فکر کند و تنها به یک ویژگی از بسیاری از ویژگیهای یک شیء نظیر یک شکل بافت، اندازه و رنگ و... توجه کنند و کودک در برخورد با مسایلی نظیر رابطه علت و معمولی، اندازه گیری مفاهیم کمیت دچار مشکل خواهند شد.همان گونه که قبلاً گفته شد بعد از آشنایی با اهداف علوم (شناختی، مهارتی، نگرشی) بایستی روشها و شیوه های رسیدن به این اهداف مورد توجه قرار گیرد. این مسایل امروزه در روش تدریس خلاصه می شود.

عصمت فرهانی آموزش و پرورش منطقه5 تهران
روزنامه اطلاعات www ettelaat com