مدرسه های ماندگار

نخستین مدارس جدید به وسیله کشیشی آمریکایی به نام پرکینر در سال 1255 هجری قمری در شهر ارومیه تاسیس شد که جنبه مذهبی داشت و در آن علاوه بر علوم جدید، قالیبافی و آهنگری نیز تعلیم داده می شد.  
در همان سال به وسیله کشیش دیگری از کشور فرانسه به نام اوژن بره در تبریز مدرسه ای جدید پایه گذاری شد که ناصرالدین میرزا، ولیعهد عهد قاجار برای آموختن زبان فرانسه در آنجا به تحصیل پرداخت.
تاسیس مدرسه نوین دارالفنون نقطه عطفی در تاریخ مدرسه های ماندگار در ایران است که پس از سفر میرزاتقی خان فراهانی (امیرکبیر) به همراه هیأتی به کشور روسیه پایه گذاری شد. میرزاتقی خان فراهانی که جوانی 22 ساله بود به همراه هیأتی به ریاست خسرومیرزا پسر عباس میرزا جهت معذرت خواهی برای قتل گریبایدوف - نخستین سفیر روس پس از جنگ ایران و روس - توسط مردم، به در بارتزار روس فرستاده شد.
او با دقت و دوراندیشی خاص به ترقیاتی که در آن کشور به وجود آمده بود نگریست و افسوس خورد که چرا در وطنش چنین پیشرفت هایی که مایه آبادانی است با توجه به علم نوین صورت نگرفته است.
مدرسه دارالفنون با همت امیرکبیر و با ریاست رضاقلی خان هدایت در سال 1268 هجری قمری (13 روز پیش از قتل امیرکبیر) افتتاح شد و چون ناصرالدین شاه بیمناک بود که جوانان با افکار آزادی خواهانه اروپاییان آشنا شوند و علیه او و دستگاهش بشورند، با ایجاد این موسسه به شرطی رضایت داد که فقط تعلیمات نظامی و علوم وابسته به آن در مدرسه تدریس شود. آموزش در دارالفنون کاملا وارداتی و حکومتی بود و بیشتر دانش آموختگان آن را شاهزادگان، امرا، رجال دیوانی و خوانین تشکیل می دادند و بخش کوچکی به مردم عادی تعلق داشت. و اما مدارس مردمی که بیشترین تاثیر را بر روی آموزش جدید در ایران گذاشت، توسط شادروان مرحوم حاج میرزا حسن رشدیه فرزند آخوند ملامهدی تبریزی پایه گذاری شد.
وی اولین مدرسه را در تبریز در محله شسکلان در مسجد مصباح الملک تاسیس کرد. مرحوم رشدیه پس از 9 سال که بارها مدرسه اش در تبریز مورد هجوم قرار گرفت در رمضان سال 1315 هجری قمری اولین مدرسه به سبک جدید را در تهران در باغ کربلای عباسعلی و سپس در جنب پارک متعلق به امین الدوله ( که صدارت مظفرالدین شاه را به عهده داشت) و به توصیه او تاسیس کرد و برای اینکه مدرسه مورد تعرض جاهلان و نااهلان قرار نگیرد، بر سر در مدرسه این کلام نبوی انا مدینه العلم و علی بابها نقش کرد. تاثیر این مدرسه، اولین انجمن امنای مدرسه، انجمن معارف و شورای عالی معارف را به همراه داشت.
و اما هویت هر فضای معماری بیش از هر عامل، به وسیله کارکردهای خاص آن، از سایر فضاها متمایز می شود و فضای کالبدی آن نیز به طور معمول با توجه به کارکردهای مورد نظر شکل می گیرد و پس از تکوین زمینه ها و ضرورت های اجتماعی و تاریخی، در حیات اجتماعی ظاهر می شود و همراه با تولد خویش، فضای خاص خود را به تدریج شکل می دهد. در طرح عموم مدارس همانند سایر بناهای عظیم، قرینه سازی چه در نقشه و چه در نما، رعایت می شد و معماران، هر فضا را از یک سو متناسب با کارکرد آن و از سوی دیگر با توجه به نوع و کیفیت مصالح و شیوه های فنی محصول، طراحی می کردند.
نقطه ضعف این نوع بناها، از یک طرف به عدم مقاومت کافی مصالح در برابر عوامل طبیعی، و از طرف دیگر عدم کارآیی کافی سازه های مورد استفاده در برابر زلزله، مربوط می شد.
آموزشگاه های مدرن اما ماندگار شورای عالی آموزش و پرورش به عنوان بالاترین مرجع قانونگذاری در آموزش و پرورش با هدف پاسداشت زحمات و تلاش های موسسین نهادهای آموزشی در گذشته و همچنین احیا، حمایت و الگوسازی مدارسی که بیش از نیم قرن از تاسیس آنها می گذرد و از سوابق درخشان علمی، آموزشی و فرهنگی در سطح ملی یا منطقه ای، برخوردارند آیین نامه ای را تحت عنوان چگونگی اداره مدارس ماندگار در تیر ماه 1384 به تصویب رساند.
از جمله این مدارس که هم اکنون نیز با کاربری گذشته مشغول فعالیت آموزشی هستند می توان به مدرسه سعادت بوشهر، البرز تهران، شهید بهشتی رشت، حکیم نظامی قم و... اشاره کرد.
در یک صد سال پیش با اقدامات احمدخان دریابیگی در عرصه فرهنگ، زمینه های مناسب برای تاسیس مدرسه سعادت در بوشهر فراهم شد. او که خود از تحصیل کردگان رشته مهندسی نظام دارالفنون بود با تشریک مساعی عالمانه شیخ محمدحسین سعادت، فارغ التحصیل دارالمعلمین تهران و مدرس دروس الهیات و ادبیات عرب دارالفنون و مدرسه افتتاحیه تهران، مکتب احمدیه را که سال ها پیش در بوشهر آغاز به کار کرده بود، به گونه ای جدید به مدرسه ای رسمی در جنوب ایران مبدل ساخت. نهضت مدرسه سازی در یک قرن پیش بدون اتکا به دولت وقت در قلب جنوب بنیان گذاشته شد. این مدرسه (و مدارس مشابه آن در ایران) تاکنون نویسندگان، شاعران، استادان و... را در خود پرورش داده است. با توجه به مستندات موجود، این مدرسه در آن سال ها به صورت کاملا مردمی و غیرانتفاعی به شکل هیأت امنایی اداره می شده است.
مسایل و موضوعات مطرح شده در هیأت امنا براساس اسناد مشتمل بر امور مالی، امور اداری، مسایل آموزشی، مشارکت عمومی، مسایل عمرانی و تعمیرات، نحوه سیاستگذاری در سیستم مدیریت مدرسه، مسایل تربیتی و... بوده است. مدرسه فوق که آموزش بچه های فقیر اهالی دشتی و تنگستان و هزینه تحصیلی آنها را برعهده داشت با استقبال عامه مردم بوشهر به ویژه قشر فقیر و کم درآمد و با حمایت تجار، اعیان و اهالی بوشهر که شور ترقی در سر داشتند و خواستار تعلیم و تعلیم فرزندان خود به سبک نوین بودند، تاسیس شد.
دبیرستان البرز یا کالج البرز تهران نیز که روزگاری نه چندان دور در زمره مراکز آموزشی نمونه کشور و منطقه و بلکه جهان تاسیس شد همچنان راه پرفراز و شیب خود را ادامه می دهد. براساس مصوبه شورای عالی آموزش و پرورش به مدارس واجد شرایط برای کسب عنوان ماندگار این امکان داده می شود تا با فراهم آوردن شرایط مناسب تحصیلی برای افراد مستعد و خلاق و استفاده بهینه از امکانات و قابلیت های موجود، از تجارب ارزنده فارغ التحصیلان خود بهره مند شوند.
مدارس پیشنهادی با توجه به شاخص هایی همچون قدمت و سابقه آموزشی، اعتبار و پیشینه درخشان علمی، فرهنگی، تاریخی در سطح منطقه ای، ملی و بین المللی، داشتن فارغ التحصیلان برجسته علمی، سابقه فعالیت چهره های برجسته، معماری خاص واحد آموزشی و... مورد قضاوت قرار می گیرند و اختیاراتی مطابق آیین نامه فوق خواهند داشت.

دکتر عبدالعلی شرقی دکتر فرهاد فخاری تهرانی
روزنامه همشهری