تشویق بهتر است یا تنبیه؟

معلم می خواست اولین جلسه درس را شروع کند. سخت نگران بود. وقتی باعجله به طرف میز می رفت پایش لیز خورد و افتاد. کلاس از خنده منفجر شد. معلم آهسته از جایش بلند شد، ایستاد و گفت: آدم حتی اگر با صورت زمین بخورد باز هم می تواند بلند شود. دیگر هیچ صدایی از دیوار هم بلند نمی شد...  
تربیت به معنای افزودن رشد و ایجاد دگرگونی مطلوب است که حاصل آن پرورش انسانی با هنجارهای اجتماعی و به تعبیر تعالیم دینی عبدصالح و یا، رساندن فرد به مقام عبودیت الهی است.
برای ایجاد رفتار مناسب در دانش آموزان از دو دسته عوامل جهت دهنده و بازدارنده استفاده می شود. منظور از عوامل جهت دهنده آنهایی هستند که برای دانش آموز تایید کننده مثبت است و عوامل بازدارنده آنهایی هستند که نقش کنترل و ترمز دارند و سبب می شود دانش آموز از آن عمل دست بردارد. اولی را در قالب کلی تشویق و دومی را در کتب تربیتی در قالب کلی تنبیه مورد بحث قرار می دهند.
از نظر تربیت مخصوصا بر اساس بینش اسلامی ضروری است مربی از هر دو عامل جهت دهنده و بازدارنده استفاده کند. عدم تشویق و تایید افراد چه کوچک و چه بزرگ سبب آن خواهد شد که فرد تدریجا نسبت به آن عمل بی تفاوت شود و واکنش و موضعی در برابر رخدادها و اتفاقات پیرامون خود نداشته باشد و همین طور عدم استفاده از تنبیه موجب می شود که فرد به عمل ناروای خود ادامه دهد و این امر نه تنها به زیان او بلکه به زیان همه افرادی است که به نحوی با او در ارتباط خواهند بود.
● تشویق؛ درست و به موقع
اعتقاد بر این است که اگر تشویق به گونه ای درست و اندیشمندانه و به موقع و متناسب صورت گیرد عاملی موثر بر سازندگی و جهت دهی دانش آموز خواهد بود و کشش و جذبه ای در او ایجاد می کند که به ادامه سیر در جهت مقصدی که ما برای او تعیین کرده ایم پرداخته و رفتار ناهنجار خود را ترک می کند. تشویق در پیشرفت تحصیلی و حتی رشد اخلاقی دانش آموز بسیار موثر است. در امر یادگیری و آموزش تشویق عامل محرک اساسی مثبت در فراگیری دانش آموز به حساب می آید. تجربه های معلمان و مربیان نشان می دهد که دانش آموزانی که در کلاس و مدرسه به خاطر تلاش در درس و پیشرفت تحصیلی مورد تشویق قرار می گیرند بیش از افراد دیگر به فراگیری توجه نشان می دهند و موفق ترند.
● تشویق شخصیت می سازد
تشویق در فرم دادن شخصیت و سازندگی آن و جهت دهی و هدایت رفتار کودک نیز نقشی مهم و اساسی دارد. از طریق آن می توان رفتار مثبتی را در دانش آموز پدید آورد و آن را در او تثبیت کرد و یا در سایر ملاحظات ناشی از آن می توان ریشه رفتار و عملکرد ناروایی را در دانش آموز خشکاند. هنگامی که شما فرد را به کاری تشویق می کنید در حقیقت به او می گویید راه درستی را در پیش گرفته و ادامه آن راه به صلاح و مصلحت اوست و شما از آن راضی هستید. اصل اساسی در تشویق تحریک درست عاطفی یا توجه او به آموزه های معنوی است تا وسیله و سببی باشد برای تحقق اعمال و رفتار مثبت افراد و یا دلیلی باشد که دانش آموز را وادار و اقناع کند که دست از اعمال ناروا کشیده و به سوی کار درست میل پیدا کند.
● چگونه تشویق کنیم؟
اما چه کنیم که دانش آموز در درون خود احساس شوق کند و در باطن خویش خشنود باشد که فلان عمل خوب را انجام داده است؟
انجام شیوه های زیر می تواند راه گشا باشد:
1) گفتن کلمات محبت آمیز: منظور کلماتی است که جنبه مهر و علاقه مندی فرد و دیدگاه احترامی مربی را به دانش آموز نشان دهد، کلماتی مثل عزیزم، فرزندم، دخترم، پسرم.
2) معرفی عمل مثبت در حضور جمع: در خانه یا مدرسه، نزد برادر و خواهر و یا نزد دانش آموزان کلاس فردی را که عمل خوبی انجام داده معرفی کنیم و عمل او را مورد ستایش قرار دهیم. این روش برای همه دانش آموزان در همه سنین و مخصوصا برای نوجوانان بسیار موثر است. در این خصوص باید برای دیگران توضیح داد که چرا عمل او مورد تقدیر قرار گرفته است.
3) سپردن مسوولیت: گاهی در مدرسه معلم و مربی و در خانه والدین برای تشویق دانش آموز می توانند مسوولیت مورد علاقه ای را به او بسپارند، به او تفهیم کنند که به خاطر احترام به او و دیدن عرضه و لیاقت او حاضر شده اند این مسوولیت را به او واگذار کنند.
4) معرفی و ارایه آثار: ممکن است دانش آموز عمل پسندیده ای چون نوشتن مشق به خط زیبا را انجام داده، نقاشی زیبایی کرده، وسیله خوب و قشنگی ساخته و هنری در خطاطی به کار برده باشد. معرفی این اثر به دانش آموزان دیگر و یا امضا و نمره دادن و نصب در برد یا دیوار مدرسه موجب می شود تا همه دانش آموزان آن را ببینند و وی مورد تشویق قرار گیرد.
5) شیوه های دیگر: شیوه های دیگری هم برای تشویق دانش آموزان وجود دارد مانند برگزاری اردو، چاپ عکس در روزنامه، دادن فرصت اظهارنظر به دانش آموز، لبخند رضایت آمیز، هر کدام از این روش ها از ساده تا پیچیده در جای خود و به تناسب و در شرایط خاص به دانش آموز در انتخاب راه درست کمک می کند.
● تنبیه یعنی آگاه کردن
تنبیه در لغت به معنای آگاه کردن و در اصطلاح تربیت نوعی تحریک عاطفی از غیر راه مهرورزی و گاهی با خشونت و امر مقابل تشویق است. از نظر تربیتی تنبیه وسیله ای حساس و خطرناک است که باید سعی شود تا حتی الامکان آن را به کار نگیرند مگر آنکه دانش آموز در مسیر لغزش باشد و شیوه ای جز این شیوه در اختیار نباشد.
جهت اصلاح رفتار باید به دنبال جانشین های موثر برای تنبیه گشت. تنبیه دانش آموز را دچار خشم می کند و او را آموزش ناپذیر می سازد و جنگ و خصومت در او ریشه می دواند. دانش آموز چون از خشم لبریز می شود و در گرداب غرض ورزی و لجاجت فرو می رود دیگر فرصت تمرکز ذهنی برای درس خواندن ندارد. در اصلاح رفتار هر آنچه نفرت زاست باید کنار گذاشته شود و آنچه عزت نفس به وجود می آورد باید رواج پیدا کند و در سرزمین درون دانش آموزان معدن هایی وجود داردکه هر آن ممکن است به سبب بی دقتی در عمل منفجر شود. اظهار نظر توهین آمیز می تواند انفجار روانی پدید آورد.
در اصلاح رفتار بخشش و سخاوت معلم است که مهم به شمار می آید نه رقت او، قدرت رسمی معلم زمانی افزایش می یابد که بتواند به شیوه مناسب از تشویق و تنبیه بهره گیرد. تنبیه ممکن است بعضی از رفتارهای نادرست را کاهش دهد ولی تجربه نشان داده که پس از حذف آن، دانش آموز دوباره رفتار ناپسند خود را ظاهر می سازد.
● اصلاح رفتار مثل جراحی است
اصلاح رفتار مانند جراحی است، به همین دلیل مستلزم دقت و برنامه ریزی است و اظهارنظرها نباید بدون نتیجه و حذف باشد و گذشته از این معلم باید خود الگوی مناسب و شایسته ای از خود نشان دهد. کج خلقی و خشم و غضب را باید کنار بگذارد. بهترین سلاح معلم برای تغییر رفتار دانش آموز این است که با دلی آکنده از صفا و یکرنگی و عاری از خشونت به تربیت کودکان و دانش آموزان بپردازد.
● 5 نقطه ضعف تنبیه
▪ شکستن شخصیت: تنبیهات چه به صورت جسمی و چه روانی از قبیل سرزنش و عتاب شخصیت افراد را خرد می کند و دانش آموز را تدریجا به سوی انزوا می کشاند.
▪ پیدایش ترس و اضطراب در دانش آموز
▪ بدآموزی در رفتار با دیگران به خصوص افراد ضعیف
▪ تقویت و رشد روحیه تسلیم و بردگی
▪ ایجاد جسارت در ارتکاب جرم و بزهکاری

مریم ریحانی
روزنامه سلامت www salamat ir