آموزش و پرورش؛; تحول یا تغییر ؟

آموزش و پرورش که خود را در آستانه تغییرات جدی می بیند با بهسازی در زمینه های ساختاری، نیروی انسانی و تغییر، مواجه است. نظر به تاثیرگذاری دستگاه تعلیم و تربیت بر لایه های زیرین جامعه، بهسازی باید تابع بررسی کارشناسی باشد. این سیستم پیچیده و تو در تو به عنوان یک تشکیلات دیربازده نارسایی هایی در سه زمینه یاد شده دارد. در چند دهه اخیر ساختار اداری و نظام آموزشی و منابع انسانی آن توسعه کمی داشت ولی این توسعه به ارتقای کیفی نظام آموزشی نینجامید. این دستگاه به نگرشی نو در همه این مولفه ها نیازمند است. آموزش و پرورش کنونی با شرایط حاکم قادر به پاسخگویی و واکنش مناسب نسبت به تغییرات در نظام آموزشی و ساختاری و نیروی انسانی نیست. این دستگاه در این بخش ها به دکترین جدیدی نیاز دارد که این دکترین در حال حاضر دیده نمی شود. البته برنامه هایی از سوی دست اندرکاران در حال پیگیری است. لذا نظر این عزیزان به این نکته جلب می شود که آموزش و پرورش که با تنگناهای زیادی درباره منابع مالی و چالش های زیادی در خصوص منابع انسانی مواجه است و عمده فرصت مسیولان مربوطه را نیز به خود مشغول ساخته، باید هر نوع تغییر در آن با دقت و درایت خاصی دنبال شود. مسایل آموزشی مقوله ای نیست که بتوان از طریق آیین نامه ها و بخشنامه های آمرانه و دستوری از بالا به پایین حل کرد.  
در دنیای پرتحرک و بیدار و در حال تحول امروز، کامیابی را مختص جوامع و سازمان هایی می دانند که بین منابع، قابلیت های مدیریت و منابع انسانی خود، رابطه منطقی و معنی دار برقرار سازند. جامعه و سازمانی می تواند در مسیر توسعه، حرکت رو به جلو و پرشتابی داشته باشد که با ایجاد بسترهای لازم، منابع انسانی خود را به دانش و مهارت روز تجهیز کند تا آنها با استفاده از این توانمندی ارزشمند، سایر منابع جامعه و سازمان را به سوی ایجاد ارزش و حصول رشد و توسعه، مدیریت و هدایت کنند.
نیروی انسانی به عنوان منبعی نامحدود، محور هر توسعه ای به حساب می آید. در این بین معلمان نقش موثری در فرایند توسعه ایفاء می کنند. از این رو آموزش و پرورش از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و نیازمند حمایت است.
امروزه، دستاوردهای تازه ای به ارمغان می آید و علم و دانش به سرعت افزایش می یابد. ممالک برای تطابق خود با تحولات، برنامه های آموزش و پرورش را مناسب سازی و بهسازی می کنند. برای دستیابی به این بهسازی نکاتی این چنین باید مدنظر قرار گیرد.
● نیروی انسانی، کانون توجه برنامه ها
توسعه از ضرورت های جدی و اجتناب ناپذیری است که جهان امروز به عنوان سرنوشت محتوم، آن را پذیرفته و از سوی دیگر، مهمترین و اساسی ترین اهداف فرد گروه، سازمان و جامعه می تواند توسعه همه جانبه کشور باشد.
- با مشخص کردن هدف، شایستگی و قابلیت ها و چشم اندازها روشن شود و بین این مقوله ها و محتوای آموزشی با متن زندگی ارتباط برقرار شود. اگر هدف ها مشخص نگردند حوادث، تعیین کننده فعالیت ها خواهند بود.
- ساختار نوین جایگزین ساختار گذشته آموزش و پرورش شود.
- بهسازی در ابعاد مختلف از قبیل ساختار، نیروی انسانی انجام گیرد.
- برنامه های بهسازی به مرحله تثبیت و پایداری برسد تا اثرات و نتایج تحولات در آن دوره نمایان شود. لذا به مراقبت نیاز دارد.
● استمرار بهسازی
اثربخش کردن بهسازی، با ایجاد تغییر، چالش ها برداشته شده و عوامل رشد بارور گردند. برای پیشرفت، ضروریات و نحوه انجام فعالیت ها بررسی شوند و برنامه ها در جهت نوسازی هدایت شده و در این فرایند با جلوگیری از پدید آمدن مشکلات به بهسازی پرداخته می شود.
فرایند اصلاح و بهبود سازمان از طریق تغییر در نگرش ها، اعتقادات، ارزش های افراد، ساختار و فعالیت های سازمانی که به طور عمده بر تغییر در سازمان تاکید کند. این ارزش ها بدین قرارند:
- احترام به مردم - تعلق افراد به سازمان موجب ایجاد انگیزه در آنان می شود.
-اعتماد و اطمینان - همدلی در محیط کاری به اعتماد و اطمینان منجر می شود.
- تساوی حقوق - تعامل در سازمان مبتنی بر تساوی حقوق است نه براساس سلسله مراتب.
- اطلاع از کل و جزء امور - حق طبیعی کارکنان اینکه در محیط کاری از امور و آخرین تغییرات مطلع باشند.
- مشارکت - وقتی افراد در امور مشارکت داده شوند رضایتشان تحقق می یابد.
آموزش و پرورش به رغم همه اقداماتی که در حوزه تحول بهسازی انجام داده همچنان در عمل در دنیایی در حال تغییر و گذر، کماکان با آشفتگی ها و نارسایی های فراوان دست و پنجه نرم می کند. این مشکلات از آنجا ناشی می شود که در طول این چند دهه تغییرات انجام گرفته بدون در نظر داشتن اهمیت و نقش تعاملی هر یک از مولفه ها و زمینه ها تغییراتی را که پیش بینی نموده و اقدام کرده اند به ناچار پیامدهای طلبیده و نتایج ناطلبیده ای را با خود به همراه داشته و در این تغییرات برنامه ای، تمامی جهات لحاظ نشده است. بهبود و اثربخشی از اهداف عمده بهسازی به حساب می آید. آگاهان، اهداف بهسازی را شامل این موارد می دانند: کیفیت ها و خصوصیات زندگی اشخاص، اصلاح و بهبود کارکرد و عملکرد سازمانی و کار گروهی تعهد و تضمین اعضای سازمان در موفق ساختن آن، اصلاح ارتباط و بهبود مهارت های رفع اختلاف، درک بهینه سازمان، دانش افزایی کارکنان، افزایش اعتماد و خشنودی و میزان مسیولیت و...
● برنامه کنونی بهسازی در ایران
در زمینه ایجاد تحول در نظام منابع انسانی در ایران تاکنون اقدامات متعدد و متفاوتی انجام گرفته که به نظر می رسد هرچه به جلوتر می رویم این حرکت شکل و محتوایی متفاوت و متمایز نسبت به گذشته پیدا می کند.
در چند دهه اخیر در کشسور عزیز ما به لحاظ گرایش به دولتی نمودن امور، بخش دولتی گسترش یافت و بخش غیردولتی نقش کمرنگی در اداره امور پیدا کرد. این جهت گیری زمانی صورت گرفت که در همین دوران در اغلب کشورها، موضوع منطقی نمودن اندازه دولت و بهره گیری از مشارکت مردمی در برنامه های اولویت دار آنها قرار گرفت.
یکی از راه های کنترل روند رو به گسترش اندازه دولت، نیاز به اتخاذ راهبردهای مدیریتی ویژه ای دارد که بهسازی منابع انسانی از جمله آنهاست. بهینه سازی و اصلاح ترکیب نیروی انسانی دستگاه های اجرایی، توزیع مناسب نیروی انسانی در مناطق مختلف کشور و ارایه خدمات دولتی، ارتقای شاخص های کیفی نیروی انسانی بویژه نسبت کارکنان مشاغل تخصصی به تعداد کل کارکنان و ترکیب سطح تحصیلی کارکنان از سیاست های مقابله با این روند می تواند باشد.
● آموزش و پرورش و بهسازی
در سازمان های آموزشی و مدارس، بهسازی دارای رشد است، در دهه 1960 مدارس، شاهد این عملکرد شد. در دوره کنونی بهسازی به عنوان یک رویکرد برای تغییر برنامه ریزی شده در مدارس مورد بهره مندی قرار می گیرد.
مطابق آرای پژوهشگران بخش بهسازی، در آموزش و پرورش باید با شناخت زمینه ها، تنگناها، نیازها، فرهنگ سازمانی و منابع موجود، زمینه برای مشارکت اعضای داخل سازمان و افراد مرتبط و در خارج از سازمان با اولیا و صاحب نظران فراهم شده تا با کسب اطلاعات لازم و بررسی، دلایل بروز مشکلات شناسایی گشته و چاره اندیشی شود. در این رهگذر، وقتی مدیران آموزش و پرورش به زمینه پذیرش بهسازی در آموزش و پرورش امری واقعی و سازنده است. رابطه مستمر بین بهسازی و بهره وری در سطح ملی مورد قبول صاحب نظران مدیریت است.
تغییر و تحول در سطح خرد و کلان را باید به عنوان نقطه شروع برای ایجاد تغییر و تحول و رشد و بالندگی سازمانی در نظر گرفت. بهسازی سازمانی از عوامل موفقیت آموزش و پرورش است. ضرورت ایجاب می کند که برای پیشبرد اهداف سازمانی درک درستی از بهسازی داشته باشیم و رویکردها و مولفه های آن به طور صحیح شناخته شود. تغییرات در نوبه خود آسیب زایی نیز دارد، از این رو تطبیق فرهنگ بومی با ارزش های ناشی از وقوع تحول جدید و همسو شدن پیشرفت های علمی با لحاظ نمودن کرامت انسانی، موجب پویایی می شود. عواملی از قبیل مدیریت نامطلوب، عدم عنایت لازم به انگیزه،... عوامل کیفی اند که مانع توسعه سازمانی کشور ما شناخته می شوند. بهسازی برای حذف این موانع، راهکار نشان می دهد. ساختار سازمانی و بهسازی نیروی انسانی به عنوان اساسی ترین بعد ارتقای کمی سازمان باید به درجه ای از توان رسانده شوند تا توان رقابت در عرصه بین المللی در بستر تغییر را در کشور ما اداره کند.
● دیدگاه انتقادی نسبت به مطالعات ساختاری در آموزش و پرورش
در چند دهه اخیر، ساختار وزارت آموزش و پرورش شاهد تغییرات پی درپی بود. در طرح ریزی ساختار سازمانی اغلب در صدد مشخص نمودن قدرت افراد مختلف بویژه در راس استراتژیک و حوزه مرکزی وزارتخانه بوده و پیروی از مقررات سازمانی را مورد توجه قرار داده اند. نتیجه آن شد که حوزه اختیارات در جایی متراکم گشت که از قابلیت و شایستگی لازم برای استفاده بهینه از آن برخوردار نیست و در جایی ناچیز شمرده شده است که شدیداً نیازمند گسترش دامنه اختیارات و تفویض اقتدار قانونی است. در شرایط کنونی بزرگترین چالش سازمانی آموزش و پرورش در قلمرو مباحث ساختاری عبارت از موضوع انسجام و یکپارچه سازی است. انسجامی که بتواند منجر به پاسخگویی به هنگام و درست به تقاضای اجتماعی مردم از آموزش و پرورش و تامین نیازها شود. هر نوع ساختاری باید انسجام بهینه ای میان چهار سرمایه اصلی آموزش و پرورش شامل سرمایه فیزیکی، سرمایه فکری، سرمایه اجتماعی و سرمایه عاطفی آن ایجاد نماید.
حوزه مرکزی وزارت آموزش و پرورش به دلیل ساختار نامتناسبی که در طرح ریزی آن وجود داشته و فقدان سیستم برنامه ریزی منابع انسانی، شاید یکی از متراکم ترین بخش های وزارت آموزش و پرورش باشد که ساختار منابع انسانی آن به هیچ عنوان براساس سیستم مدیریت استراتژیک منابع انسانی بخصوص در مولفه جذب و تامین که اصلی ترین بخش آن برنامه ریزی منابع انسانی است طرح ریزی نشده است.
این موضوع هم در مورد مدیران استراتژیک و هم در مورد مدیران میانی، عملیاتی و کل کارکنان این مجموعه مصداق دارد. در شرایطی که در عصر اطلاعات و ارتباط زندگی می کنیم تجدید نظر در ساختار سنتی و نامتناسب نظام آموزش و پرورش امری ضروری و حیاتی است. بر مبنای تفکر نظام مند و با لحاظ کردن مولفه های تاثیرگذار در شاخه های ساختار، محتوا و زمینه.
● رسالت آموزش و پرورش
- قبل از هر شعار بزرگ بدون محتوا به بازسازی نظام آموزش و پرورش بپردازد و از رسیدن این نظام به جایی که از اثربخشی و کارایی دیگر خبری نیست جلوگیری به عمل آورد.
- قبل از آنکه رقیبان در صدد خارج کردن نظام آموزش و پرورش از میدان باشند، به اصلاح ساختار سازمانی و منابع انسانی خود بپردازد و از منسوخ شدن قابلیت های دانش آموختگان خود به تناسب انتظارات دنیای کنونی جلوگیری به عمل آورد.
-آموزش و پرورش به کسانی نیاز دارد که به شایستگی هرچه تمام تر قادرند پیوندهای عمیقی میان ارزش ها، آرمان ها و رسالت آموزش و پرورش با ضرورت های دنیای علم و دانش ایجاد کنند.- تلاش محققانه برای حل مسایل نظام آموزش و پرورش ترکیبی از سه کوشش: بهبود بخشیدن، تکامل تدریجی و نوآوری است و این سه تواماً کامل کننده یکدیگرند. بهبود بخشیدن، یعنی تلاش در جهت افزایش کیفیت و کاهش هزینه های غیر ضروری در جهت اهداف.
- این کوشش باید از خط مقدم جبهه آموزش و پرورش یعنی مدارس آغاز شود و مدیران مدارس، معلمان و دانش آموزان را در کانون توجه قرار دهد. حوزه ستادی وزارت آموزش و پرورش ضمن اینکه فرایند کوچک سازی سازمانی را در دستور کار خود قرار می دهد باید در طراحی مجدد سازمان بیشترین نیازهای خود را از طریق همکاری و مشارکت نیروهای صف برطرف سازد. تکامل تدریجی یعنی اینکه هر اقدام موثر و پیروزمند امروز، سنگ نخستین بنای اقدام پیروزمند فردا است.

تهیه کننده امیر عباس میرزا خانی
روزنامه اطلاعات