سهم ناچیز زنان در بهره مندی از فرصت های شغلی

در جامعه امروز، زنان نقش مهم و در حال گسترشی در زمینه کسب و کار دارند.در سال های اخیر سهم زنان در کسب و کار بخش خصوصی به اندازه کارهای دولتی روند رو به رشدی را طی کرده است. مثلا در آمریکا از سال 1990تا سال 1998 کارهایی که توسط زنان اداره می شود، افزایش چشمگیری داشته است به نحوی که 9.1 میلیون کار اداره شده توسط زنان در آمریکا 27.5 میلیون نفر را به کار گرفته و موجب مشارکت 3.6 میلیون دلاری در اقتصاد این کشور شده است.  
با این وجود زنان برای مشارکت در عرصه کسب و کار با موانع خاصی مواجه می شوند که باید به تدریج بر این موانع غلبه کنند. تغییر در نقش زنان یکی از عمیق ترین پدیده های اجتماعی لیبرالیسم بعد از دهه60 بوده است هرچند مردان نیز با این تغییرات درگیر بوده اند اما در مطالعات مرتبط با چالش های وظایف و نقش های همسری و شیوه تقسیم کار در منزل، زنان بیشتر مورد توجه بوده اند.
همچنین با وجود افزایش سهم و بهبود زمینه های اشتغال زنان در ایران و سایر کشورهای توسعه یافته، هنوز اشتغال زنان در این گونه جوامع با موانع بسیار جدی مواجه بوده و زنان نسبت به مردان از فرصت های کمتری برای اشتغال و کار آفرینی برخوردار هستند.
جست وجوی راه های جدیدی برای کسب و کار زنان، موضوع تحقیقی بوده که بر مبنای بررسی های انجام شده و مطالعات میدانی 800 زن و مرد صاحب کسب و کار صورت گرفته است. هدف این مطالعه پاسخ به این پرسش است که چرا تعداد زنان صاحب کسب و کار در ایالات متحده تقریبا با رشدی 2 برابر بیشتر از میانگین جهانی، افزایش می یابد.
لوییس هابر، دبیر سرویس مالی مؤسسه دلار والی معتقد است: زنان احتمالا بیشتر به 2 دلیل کسب و کار خود را آغاز می کنند؛ نخست اینکه موقعیت هایی را که برای اجرای ایده های کار آفرینی وجود دارد تشخیص می دهند، یا اینکه برای خود همان کاری را انجام می دهند که قبلا برای کارفرمای خود انجام می داده اند .وی می افزاید: برای 44درصد زنان اینها محرک اولیه است. براساس مطالعات انجام شده تغییرات عمده ای در این محرک در طول 2 دهه اخیر رخ داده است. زنانی که در 10 سال اخیر کسب و کاری راه انداخته اند بیشتر تمایل به کسب تجربه حرفه ای یا موقعیت های مدیریتی نسبت به موقعیت های کارمندی دارند.
● بانوان کار آفرین
عمر پدیده کار آفرینی در ایران کمتر از 5 سال است. با این وجود هنوز این بحث به صورت رسمی جدی گرفته نشده و فقط به صورت غیر رسمی از طریق سازمان های غیردولتی دنبال می شود. تغییر نگاه خانواده ها به اشتغال زنان و دختران، افزایش میزان فارغ التحصیلان و دانش آموختگان زن، نرخ بیکاری بالا، اشباع بازار کار بخش دولتی و عدم تمایل بخش خصوصی به جذب بیکاران از یک سو و نیاز جامعه به فعالیت های اجتماعی- اقتصادی زنان از سوی دیگر، توجه به مقوله کار آفرینی زنان را بیش از پیش ضروری ساخته است.
بی تردید ایجاد بسترهای لازم برای کار آفرینی زنان، جوانان و فارغ التحصیلان دانشگاهی علاوه بر افزایش روحیه و نشاط در این قشر، موجب افزایش تولید ملی نیز می شود. اگر کار آفرینی را در بخش های آموزش و تولید مورد بررسی قرار دهیم، بی شک می توان جای خالی حمایت، تسهیلات و قوانین لازم در این زمینه را احساس کرد. هرچند در اهداف پیش بینی شده در قانون برنامه چهارم توسعه کشور بر بهبود و بستر سازی برای اجرایی شدن این مقوله توجه ویژ ه ای شده است. با این وجود زنان صاحب کسب و کار، بیشتر از مردان از داشتن تجربه های ناخوشایند در محیط های کاری پیشین خود گزارش می دهند و این مسیله طی سال های اخیر افزایش چشمگیری داشته است.
این مطالعات بیانگر نکاتی است؛ بیشتر کار آفرینان دارای سابقه کاری قبلی در بخش خصوصی هستند که از این میان زنان کمتر از مردان از شرکت معتبر جدا شده و بیشتر تجربه کار را به صورت غیرانتفاعی داشته اند، زنانی که در 10 سال اخیر کسب و کاری راه انداخته اند، بیشتر از مشاغل مدیریتی آمده اند تا از مشاغل کارمندی، زنان بیشتر از مردان تمایل دارند که کسب و کاری راه بیندازند تا کسب و کاری را خریداری کنند و اینکه از نظر زنان کار آفرین، رییس خود بودن و داشتن آزادی های بیشتر جزو مهم ترین مزایای کار آفرینی است در حالی که حل و فصل مشکلات کارمندان و گذراندن ساعت های متوالی بین آنان جزو بدترین معایب ذکر شده است.
گرچه براساس گزارش سازمان جهانی کار نیز تعداد زنان شاغل نسبت به قبل بیشتر شده است، اما آنان بیش از مردان در مشاغل کم بار آور، کم دستمزد و آسیب پذیر مشغول به کار هستند، بدون آن که از حمایت اجتماعی یا حقوق ابتدایی در محل کار برخوردار باشند. در گزارش روند جهانی اشتغال زنان مارس 2008 که به مناسبت روز زن انتشار یافته نیز آمده است، در دهه گذشته 200میلیون نفر بر تعداد زنان شاغل افزوده شده و این میزان در سال2007 به رقم 1.2 میلیارد نفر در مقایسه با 1.8 میلیارد نفر مردان شاغل رسیده است. گرچه در همین دوره نیز تعداد زنان بیکار از 70.2 میلیون نفر به 81.6 میلیون نفر رسیده و افزایش یافته است.
● ایران و اشتغال زنان
وضعیت اشتغال زنان در ایران نیز مشابه سایر کشورهای در حال توسعه، چندان مطلوب نیست. به نحوی که همواره زنان از فرصت های شغلی کمتری برخوردار بوده و بیشتر در بخش های غیررسمی و با دستمزدهای اندک مشغول به کار هستند.
در واقع براساس آمارهای موجود می توان گفت، طی سال 1375 تنها 12.1 درصد زنان بالای 10سال کشور از نظر اقتصادی فعال بوده و بیشترین فعالیت آنان در بخش های خدمات (حدود 45.8 درصد )، 16.7 درصد در بخش صنعت بوده است و حدود 71درصد شاغلان بخش خدمات نیز در گروه های آموزشی، بهداشت و مددکاری مشارکت دارند. بیشتر شاغلان زن در گروه حقوق بگیران (60درصد) و تنها 0.9 درصد شاغلان کارفرما هستند. همچنین زنان شاغل بیشتر در نقاط شهری(56درصد) سکونت داشته و گروه سنی 29- 25 سال را شامل می شوند. پس از آن تعداد زیادی از زنان با ازدواج به کارهایی مانند پرورش فرزند و به طور کلی امور خانواده مشغول می شوند. با این روند است که نرخ بیکاری جمعیت نیز روزبه روز فزونی می گیرد به طوری که حدود 26.1 درصد جمعیت زنان فعال مناطق شهری بیکارند.
همچنین نرخ بیکاری زنان تحصیلکرده نیز به ویژه طی سال های اخیر به شکلی مداوم افزایش یافته است. بر این اساس تلاش برای بهبود وضعیت فعلی و رها شدن از مشکلات و موانع، مسیولیتی جمعی است. متأسفانه تحقیقات و پژوهش های داخلی در زمینه کار آفرینی زنان، به دلیل نوپایی این مبحث بسیار محدود است و از آنجا که حتی اشتغال زنان در ایران همواره با مسایلی مواجه بوده است، طبیعتا کار آفرینی زنان را می توان از ابعاد متنوعی بررسی کرد و آن را متأثر از مجموعه عوامل فردی، محیطی و سازمانی دانست.
● موانع فردی اشتغال زنان
در این بعد بیشتر انگیزه ها و ویژگی های شخصیتی و جمعیت شناختی مد نظر است. می توان گفت، بین توانایی های شخصیتی از قبیل اعتماد به نفس و پنداشت از خود در اشتغال زنان، رابطه ای متقابل وجود دارد. بنابر اطلاعات جمعیت شناختی، هرچه نرخ باروری به دلیل جوانی جمعیت افزایش یابد با نزول اشتغال زنان مواجه می شویم. همچنین بین تعداد فرزندان و اشتغال زنان رابطه ای معکوس وجود دارد به نحوی که تنها 23.8 درصد از زنان دارای 3فرزند یا بیشتر در مقابل 57.7 زنان با 1 یا 2 فرزند به فعالیت شغلی می پردازند. وضعیت تاهل نیز در این موضوع بی تاثیر نبوده به طوری که زنان مجرد نسبت به زنان متاهل از آزادی عمل بیشتری برای اشتغال و فعالیت اقتصادی و اجتماعی برخوردار هستند. تحصیلات نیز عامل قابل توجهی است، براساس آمار های رسمی نزدیک به 75 درصد (74.2 درصد) زنان کشور با سواد بوده و درصد قابل ملاحظه ای از جمعیت دانشجویی را زنان تشکیل می دهند.
با این وجود، سهم زنان شاغل با تحصیلات عالی نسبت به مجموع اشتغال زنان و همچنین درصد مدیران زن با تحصیلات عالی، بسیار محدود تر از مدیران زن بدون تحصیلات عالی است. به صراحت می توان گفت، در این زمینه عوامل محیطی نقش بسیار مهمی را نسبت به عوامل فردی ایفا می کند چرا که ویژگی های شخصیتی و توانمندی های روانی تاثیر زیادی از عوامل محیطی می پذیرد. به طور قطع می توان گفت، وضعیت اجتماعی، فرهنگی، حقوقی، دینی، سیاسی و اقتصادی جامعه نقش بسزایی در تقویت یا تخفیف فعالیت ها در امور متفاوت دارد و در حوزه اشتغال زنان و فراتر از آن خود اشتغالی آنان نیز موانع محیطی بسیاری را می توان برشمرد.
● مشکلات محیطی
هنجارهای رایج در زمینه تقسیم کار، وجود نوعی مرز بندی طبیعی بین کار زنان (خانه داری) و مردان (امور بیرون منزل) مسیله تعدد نقش زنان به طوری که انتظار انجام مسیولیت های متفاوت زنان در نقش های همسر، مادر، خانه دار، شاغل و... آنها را دچار تنش و نوعی تضاد نقش و فشارهای ناشی از آن می کند، در میزان اشتغال و کار آفرینی زنان مؤثر است؛ به نحوی که اکنون وجود برخی نا امنی های اجتماعی و کاهش امکان حضور فعال زنان در جامعه، اشتغال زنان در کارهایی که لازمه آن انجام سفرهای بین شهری، اقامت در هتل ها و اماکن سالم است را با مشکل مواجه کرده است. همواره فرهنگ اقتدار گرا و مرد سالار مروج باورهای سنتی و کلیشه های جنسیتی بوده است به نحوی که از ابتدای تربیت و اجتماعی شدن، دختران با در نظر گرفتن خود به عنوان جنس دوم با تضعیف اعتماد به نفس و تعمیق حس حقارت و خود کم بینی، بسیاری از توانایی های خود را نادیده می گیرند.
همچنین کمبود آگاهی زنان در ابعاد حقوق فردی، خانوادگی و اجتماعی، حرفه ای و مشارکت نداشتن در تشکل های صنفی حرفه ای و فعالیت های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به استمرار این ساختار نابرابر کمک می کند. در واقع به دلیل نگاه جنسیتی، فرصت های اجتماعی و شغلی برابر کمتری، با توجه به شایستگی افراد و فارغ از جنسیت آنها در اختیار زنان قرار گرفته و با این روند همواره تبعیض های جنسیتی در اشتغال را شاهد هستیم. در حالی که در آسیا زنان به طور متوسط 12 تا 13 ساعت بیشتر از مردان کار می کنند، به دلیل بدون مرز بودن کار خانگی، همچنان در سطح پایین درآمدی قرار داشته و ارتقای مقام ها تنها براساس شایستگی ها صورت نمی پذیرد. به طوری که بین سال های 55 تا 65 از مجموع مردان شاغل، تنها 6درصد دارای تحصیلات عالیه بوده در حالی که طی همین مدت حدود 18 درصد زنان شاغل تحصیلات عالیه داشته اند.
با این وجود جای شگفتی بسیار دارد که تنها 5درصد زنان دارای تحصیلات عالیه به سمت های بالای اداری و مدیریتی رسیده اند. (آمار سال 81) تبعیض های جنسیتی در نوع آموزش شامل: مواد درسی، نقش زنان در کتاب های درسی و نحوه اطلاع رسانی وسایل ارتباط جمعی که بیشتر تقویت کننده دید سنتی نسبت به زنان بوده، از دیگر موانع اشتغال و کار آفرینی زنان محسوب می شود. از سوی دیگر قوانین ناظر بر خانواده مانند نفقه زن، نفقه اولاد، منع کار زن درصورت نبود رضایت شوهر و اینکه براساس قانون ریاست خانواده با شوهر بوده و خروج زن از کشور منوط به اجازه کتبی شوهر است، مشکلاتی را در مسیر اشتغال زنان ایجاد کرده است. قوانین ناظر بر اشتغال از جمله قانون اشتغال نیمه وقت زنان، مقررات مرخصی زایمان و ماده 5 مصوبه سال1371 شورای عالی انقلاب که محدود کننده حیطه اشتغال زنان است، هیچ کدام کمکی به افزایش مشارکت اقتصادی، اجتماعی زنان نکرده است.

خدیجه نیکخواه
روزنامه همشهری www hamshahrionline ir