وحشت زنان از پرتگاه های جنسیتی

زنان در زندگی روزمره بسیاری از فشارها را در همه ی جنبه های زندگی، از فرهنگی و اجتماعی گرفته تا سیاسی و اقتصادی، تحمل می کنند، اما همه ی این فشارها ناشی از واقعیت زندگی کنونی نیست، بلکه بسیاری از آن ها از وحشت از آینده سرچشمه می گیرد. وحشت از تبعیض و خشونتی که در آینده انتظار زن را می کشد، همواره با اوست: وحشت از ناامنی فردی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی. وحشت از رنگ های گوناگون زن ستیزی.  
وحشت های زنانه نه تنها حوزه ی زندگی و عمل زنان را در زندگی کنونی محدود می سازد، بلکه افق دید آنان را از توانایی هایشان و حوزه ی عمل شان در آینده تنگ می کند، اعتماد به نفس را از آن ها می گیرد، امکان برنامه ریزی واقع بینانه برای آینده را از آن ها می گیرد، تصویری را که آنان از خود و جامعه دارند، ناقص و زشت می سازد و نوعی تنش بیهوده و دایمی به زندگی آنان می افزاید. در این وحشت ها به گونه ای دردهایی افزون بر دردهای تبعیض و خشونت و بی عدالتی آشکار است که زنان از آن ها رنج می برند. این وحشت های زنانه، دردهایی پنهان و نامریی است که فقط روی دوش زنان سنگینی می کند و توسط آن ها حس می شود. این وحشت های زنانه دردهای اجتماعی جنسیتی است که تنها خاص زنانی نیست که در روستاهای دورافتاده ی استان هایی چون گلستان و کردستان زندگی می کنند.
● پرتگاه های جنسیتی
دردهایی ناگفته و وحشت هایی پنهان در زندگی همه ی زنان است که حتی اگر هنوز هیچ اتفاقی رخ نداده است، کابوس آن وجود دارد! و از آن جایی که زنانه است، در جامعه به چشم نمی آید، به زبان نمی آید، کلامی از آن ها به گوش نمی رسد، و وجود آن ها روشن و آشکار نمی شود. از همین رو، این گونه وحشت های زنانه به عنوان "مسأله ی اجتماعی" شناخته نشده و حتی اگر به زبان آید، "شخصی" تلقی می گردد. در نتیجه، بار اهانت و تحقیر شخصی نیز بر بار درد پنهان افزوده می گردد و شخصیت زن را خُردتر می کند. در همین حال، می شنویم که آمار از کمبود اعتماد به نفس و در همان حال گسترش افسردگی به میزان شصت درصد در میان زنان خبر می دهد...
آیا زندگی زنان جامعه را بر لبه ی پرتگاه های جنسیتی که وحشت مزمن از لغزش و سقوط را در جان آن ها می دواند، نباید یک درد عمیق اجتماعی شمرد؟؛ دردی که درد مادران است و باید روی دوش همه ی فرزندان سنگینی کند، دردی که درد زنان است و باید روی دوش همه ی مردانی که در کنار زنان زندگی می کنند، سنگینی کند.
پرتگاه های جنسیتی در همه ی جنبه های زندگی زن حضور دارد: زندگی فردی و عاطفی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی. برآورد تأثیر زیان آور وحشت زنانه از این پرتگاه ها به عنوان سدی در راه سلامت روانی و جسمانی جامعه و رشد اقتصادی و سیاسی و فرهنگی کشور شاید تنها هنگامی ممکن شود که این سد برداشته شود و همه ی وجود و اثرات منفی آن از جامعه زدوده شده و شکوفایی همه جانبه ی نیمی از افراد جامعه تأمین شود، و تأثیرهای مثبت این شکوفایی در سلامت روانی و جسمانی همه ی افراد جامعه مشاهده گردد. اما اجازه دهید دراین جا این پرتگاه های جنسیتی را که باعث ناامنی جایگاه زنان در همه ی عرصه های زندگی فردی و اجتماعی شده است، برشماریم.
● ناامنی سیاسی
در کشور ما دماسنج سیاسی با میزان فشار روی زنان تنظیم و خوانده می شود. جناح های گوناگون سیاسی با تنظیم شدت سرکوب آزادی های فردی و اجتماعی زنان و وضع مقررات و قانون های جدید درباره ی حجاب و حضانت و... در مقابل یکدیگر قد علم می کنند و به قدرت نمایی سیاسی می پردازند؛ و البته این زنان هستند که باید بهای این قدرت نمایی سیاسی را با فشاری که تحمل می کنند، بپردازند. زنان دایم نگران این هستند که با هرحرکت سیاسی، هر انتخابات جدید، و روی کارآمدن هر رییس جمهور جدید میزانِ اعمال فشار بر روی وضعیت حجاب آن ها چه گونه خواهد شد، شدت برخورد سرکوبگرانه یا رسیدگی به خواسته های آن ها به چه صورت خواهد بود، و در پی هر انتخابات یا بحران سیاسی، وحشت از موج سرکوب سیاسی جدیدی را برعلیه خویش احساس می کنند و از خود می پرسند که در اوج قدرت نمایی یک جناح سیاسی جدید، کدام قانون جدید بر علیه آزادی های فردی و اجتماعی آن ها وضع خواهد شد .
● ناامنی اجتماعی
برخی محیط های اجتماعی پس از انقلاب 57 برای زنان آزادتر شده است و قُبح حضور زنان در اکثر قریب به اتفاق محیط هایی که به طور سنتی برای زنان نامتعارف بود، ریخته است. اما هنوز زنان در خیابان و محل کار احساس امنیت نمی کنند. متلک گویی، آزار و سوءاستفاده ی جنسی در هر جایی، از خیابان گرفته تا محل کار و حتی مطب دکتر، رخ می دهد. هیچ گونه تلاش جدّی برای تأمین امنیت اجتماعی زنان در اماکن عمومی صورت نمی گیرد. جداسازی جنسی نه تنها کمکی به حل مسأله نکرده است، بلکه به گونه ای رفتار آزاردهنده ی جنسی مردان را توجیه می نماید؛ بدین مفهوم که گویا اگر زن و مرد غریبه در کنار هم باشند، می توان انتظار آزار جنسی و متلک را داشت و به این دلیل بهتر است که زن و مرد غریبه جدا باشند تا چنین اتفاقی نیفتد! این شیوه ی برخورد با مسأله ی ناامنی اجتماعی زنان در واقع کتمان مسأله و پروبال دادن به آن است.
به مردان به طور غیرمستقیم این پیام داده می شود که رفتار آزارگرانه ی شما در مقابل زنان طبیعی است و شما اختیاری بر رفتار خود ندارید و تنها راه درمان این مشکل اجتماعی جداسازی جنسی است! نیز به زنان این پیامِ غیرمستقیم داده می شود که شما قربانیان آزار جنسی مردان هستید و بهتر است که با جداسازی جنسی از آن ها دور بمانید تا آسیب نبینید. در کشورهای غربی، برای این مسأله یک راه حل ساده وجود دارد: هر فردی مسؤول رفتار خویش است، آزار جنسی یک رفتار طبیعی به شمار نمی رود، بلکه جُرم محسوب می شود و فرد مجرم مورد پیگرد قانون و مجازات قرار می گیرد. تا هنگامی که مردان در جامعه موظف به رفتار احترام آمیز و مسؤولانه نسبت به زنان نشوند و آزار جنسی جرم شمرده نشود، وحشت از ناامنی اجتماعی در ذهن هر زنی وجود دارد.
● ناامنی اقتصادی
زنان با هجوم به دانشگاه ها آمادگی خود را برای ورود به بازار کار نشانمی دهند؛ اما بازار کار و فعالیت اقتصادی برای زنان هنوز نیمه بسته باقیمانده است. نرخ بالای بی کاری در جامعه باعث شده است که برخی به زنان به عنوان رقیب مردان در بازار کار نگاه کنند. گذشته از میزان پایین تقاضا برای نیروی کار، زنان با مشکل های جدی تری همچون تبعیض های استخدامی و خشونت های جنسی در محیط کار روبه رو هستند. تبعیض در امر استخدام زنان یک واقعیت عینی است که هیچقانونی علیه آن وجود ندارد. آزار جنسی در محیط کار واقعیتی زشت و زننده است که زنان را بر سر دوراهی هایی قرار می دهد که هیچ یک خوشایند و آینده ساز نیست. در محیط کار، نه تنها ناامنی اقتصادی، بلکه ناامنی جنسی زنان را تهدید می کند. زنی که در بازار کار آزاد استخدام می شود، هرآن ممکن است با مسأله ی آزار جنسی روبه رو شده و مجبور به ترک کار شود.
این همه البته داستان زنانی است که آمادگی پذیرش اشتغال را دارند. بسیاری از زنان ما دارای تخصص لازم و مهارت کافی برای اشتغال در بیرون از خانه نیستند. این زنان، به مردان وابستگی اقتصادی داشته و دایم نگران این مسأله هستند که اگر به مرور زمان و با بالا رفتن سن آنان از جذابیت جنسی آن ها کاسته شود و زن دیگری توجه شوهر را جلب کند، چه بر سر آن ها خواهد آمد. مسأله ی ناامنی اقتصادی چنان وحشتی در زنان ایجادکرده است که بسیاری از آنان شکنجه ی جسمی و جنسی شوهر را به جان می خرند و سکوت می کنند.
وابستگی اقتصادی زن به شوهر، زن را در لبه ی خطرناک ترین پرتگاه اجتماعی قرار می دهد. زنی که به هردلیلی بیوه می شود، در جامعه ی ما "بی سرپرست" محسوب می شود. زنی که شوهرش به دلیل زندانی شدن یا مثلاً معتادبودن توانایی اقتصاد تأمین مخارج او را ندارد، "بدسرپرست" خوانده می شود. انسان بالغی را "بی سرپرست" خواندن یا "بدسرپرست" خواندن، چنان شرم آور است که خود حکومتی ها به تازگی این عنوان ها را به "سرپرست خانوار" تغییر داده اند.
انبوه مادران جوانی که بدون همسر و بدون کار و درآمد، در وضعیت اقتصادی ناگواری به سر می برند، قشر به شدت آسیب پذیر اجتماعی به شمار می آیند و ظاهراً از دغدغه های جدی هستند که باید مورد توجه قرار بگیرند. وحشت "بی سرپرست"شدن با همه ی زنانی که وابستگی اقتصادی دارند، همراه است. این وحشت به ویژه در مورد مادران ما و زنانی که میانسال یا سالخورده هستند و ازدواج مجدد در زندگی آن ها جایی ندارد، بسیار جدی است. این زنان حتی اگر مورد لطف و حمایت مالی و اقتصادی فرزندان خویش قرار بگیرند، عموماً از این وابستگی اقتصادی که به "زیردست" بودن تعبیر می گردد، و از فرودست بودن جایگاه و "نان خور دیگری بودن" در فرهنگ اجتماعی ناراضی اند. از همین رو زنان سالخورده ای که حتی به شوهر خود علاقه ی عاطفی ندارند، سایه ی شوهر را بر سرخود گرامی داشته و از بیوه شدن وحشت دارند.
● ناامنی فردی و فرهنگی
واقعیت دردناک جامعه ی سنتی این است که زنی که ازدواج می کند، با هویت شوهرش هویت خانوادگی می یابد. در فضایی که تأکید دایمی روی اهمیت خانواده و نقش زن در خانواده به عنوان مادر تا جایی تکرار می شود که تا مغز استخوان نفوذ می کند، زن هویت فردی خود را هرگز پیدا نمی کند یا این که با ازدواج آن را به دست فراموشی می سپارد. قانون کشور هم رسماً با انتصاب مرد به عنوان "رییس خانواده" این را به باور رسمی و تاحدودی عمومی جامعه تبدیل می کند. بدین ترتیب زن در رابطه ی ازدواج، گذشته از علاقه ی عاطفی، نوعی وابستگی فردی احساس می کند؛ ضمن این که اگر شاغل نباشد، وابستگی اقتصادی به شوهر نیز دارد.
هویت زن پس از ازدواج با هویت شوهرش معنا پیدا می کند و از همین رو هنگامی که زن شوهرش را به هردلیلی از دست می دهد، هویت خانوادگی خود را که همه ی هویت فردی و اجتماعی او به شمار می رود، از دست داده و بی هویت باقی می ماند؛ حتی در نگاه خودش.! بگذریم از شکافتن این مقوله ی دردناک که چرا فرهنگ جامعه ی ما کرامت انسانی زن مجرد را چنان انکار می کند که حتی خود زن نیز اثری از آن در ذهن خود نمی یابد.
زن تا هنگامی که ازدواج نکرده است نیز جایگاه چندان امنی ندارد و با این وحشت روبه رو است که هنوز هویت اجتماعی به دست نیاورده است و از احترام اجتماعی کافی برخوردار نیست و از این رو به راحتی در همه جا پذیرفته نمی شود. نیز وحشت از فرهنگی که انگ "تُرشیده" و "خانه مانده" را به او خواهد زد، با اوست.
بگذارید این گفتار حول محور ازدواج باقی بماند؛ پرتگاه فرهنگی و حتی مجازات های گوناگون برای زنی که به رابطه ی عاطفی یا جنسی خارج از ازدواج بیندیشد چنان دهشتناک است که در این نوشتار کوتاه نمی گنجد.
● ناامنی عاطفی
با این قانون خانواده که اکنون وجود دارد، زن پس از ازدواج همواره با این وحشت روبه روست که شوهرش ممکن است زمانی سر او هوو بیاورد یا صیغه بگیرد یا او را طلاق دهد. از این رو، زن در چارچوب ازدواج، امنیت عاطفی ندارد و نمی تواند بدون هراس از این که شوهرش چه خواهد کرد و چه بلایی سر او خواهد آورد، زندگی کند. زن در خانواده در جایگاه خطرناکی به سر می برد که هول لغزیدن به ورطه ی فقر و بی کسی، همزمان وجود دارد. افزون بر آن، زن همواره وحشت از دست دادن فرزندانش را نیز دارد! زنی که به هر دلیلی شوهرش به او بی علاقه شود، نه تنها جایگاه خود در قلب شوهرش را از دست داده، و نه تنها موقعیت اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و خانوادگی خود را از دست می دهد، بلکه حتی رابطه ی ساده ی مادرانه با فرزندانش را هم از دست خواهد داد.
● جایگاه زن ایرانی
جایگاه زن ایرانی برآیند همه ی این پرتگاه های جنسیتی است. علی رغم همه ی تبلیغاتی که در مورد جایگاه مقدس مادر می شود، و با وجود آن که همه ی ما می دانیم که بهشت زیر پای مادر است، آن چه در مقابل چشم هر زن سوسو می زند، قعر جهنمی است که از هر سو زن را احاطه کرده است. زن ایرانی در مقام "رفیعی" قرار دارد که بی شباهت به نوک یک قله ی بلند که با شیب فراوان از هر سو احاطه شده، نیست. زن با کوچک ترین تغییری در وضعیت زندگی خانوادگی یا بروز اتفاقی برای شوهرش، امکان سقوط به ته دره ی فقر و بی منزلتی اجتماعی را دارد.
بارها از مادرم شنیده بودم که می گفت "نمی خواهم حتی یک ساعت بعد از پدرت زنده باشم"! و گاه می افزود "نمی خواهم زیردست کسی باشم"! اکنون در روند پژوهش درباره ی وضعیت زنان است که می توانم واژه هایی برای توصیف درد اجتماعی سهمناکی که همه ی عمر باعث وحشت مادرم شده بود، بیابم. مادرم از پرتگاه های جنسیتی می ترسید! این گونه وحشتِ مادران ما، مادرانی که صمیمی ترین و مهربان ترین موجوداتی هستند که می شناسیم، ننگ جامعه است!
پرتگاه های جنسیتی مایه ی وحشت دایمی زنان است. ولی این وحشت ها تنها مسأله ذهنی زنان نیست؛ نابرابری جنسیتی یک درد عمیق اجتماعی است! نابرابری جنسیتی است که این پرتگاه های جنسیتی را به وجود آورده است، و این دردی اجتماعی است که وجدان جامعه باید از آن آگاه باشد و به درد آید و بکوشد تا راه حلی همه جانبه برای آن بیابد.

سهیلا وحدتی دکترای برق و کامپیوتر از دانشگاه ایالتی کالیفرنیا برکلی و از فعالا ن جنبش زنان منبع نشریه نامه تیرماه 85
مجله اجتماعی عرصه www nasour net