جنبش زنان، جنبشی مستقل و مرتبط

اگر همدلانه و نیز واقع گرایانه به سؤال مطرح شده (نسبت جنبش زنان با جنبش ملی دموکراسی خواهی) ننگریم، می توان درباره مضمون این سؤال موشکافی ها و مناقشات نظری درست و جدی _ و البته نه لزوما کامل و دقیق و راهگشا؛ مطرح نمود.  
اما من به دلایلی با تفکیک صورت گرفته بین دو جنبش یادشده در سؤال تا حد زیادی همدلانه و موافقانه می نگرم: هسته اصلی جنبش دموکراسی خواهی را، چه در مفهوم شکل گرفته بین الاذهانی آن در جامعه ما و چه به صورت عینی و واقعی آن، سیاست و قدرت تشکیل می دهد. و دغدغه ها و اولویت های اولیه دست اندرکاران آرمانخواه آن (با آرمانهای گوناگونی چون آزادی، عدالت و...) نیز اصلاح و تغییر این حوزه و به پیروی و به دنبال آن تغییر و اصلاح دیگر حوزه ها از جمله اقتصادی، اجتماعی و... می باشد و در میان برخی از فعالان آن، حوزه زنان را نیز به طور طولی دربرمی گیرد. اما در جنبش زنان که حوزه های مختلفی از جمله حوزه های حقوقی، اجتماعی، اقتصادی، و... و از جمله حوزه سیاسی را در برمی گیرد، هسته اصلی توجه به مقوله "زن" است و همه مقولات در نسبتی که با این عنصر و دغدغه محوری برقرار می کند، مورد توجه قرار می گیرد. بنابراین فردی می تواند یک فعال جنبش زنان (هر چند در ایران ما هنوز نهضت بیداری و تحرک زنان را داریم و نه جنبش زنان به طور واقعی و کلاسیک) باشد در حالی که اصلا یک فعال و اکتیو سیاسی (به معنای رایج و بین الاذهانی آن، نه با معانی توسعه یافته محتوایی یا قراردادی دیگر) نباشد. اما عنصر مهم و اصلی دیگر به محتوا و مضمون عینی این جنبش یعنی خود مسیله زن برمی گردد.
درست است که به لحاظ تاریخی انبوه زنان، همپایه و همسان مردان، از سوی نظامها و افراد سلطه گر تحت ستمها و تبعیض های گوناگون اقتصادی، سیاسی، نژادی، قومی، ملی و... قرار داشته و دارند، اما زنان علاوه بر این ها، تحت ستمی مضاعف و دوگانه قرار داشته اند و تبعیضات مضاعفی را در حوزه خاص خویش (در همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و... و به ویژه حقوقی و خانوادگی) متحمل شده و می شوند. همین ستم مضاعف و تبعیض افزوده ای که برای زنان وجود داشته، موضوع و بستری "عینی" و "مستقل" از ستم هایی که بر مردان می رفته برای آنان فراهم کرده است که دغدغه ها و بالطبع تحرکات و جنبش های خاص خویش را داشته باشند.
این مقوله (ستم مضاعف) در جامعه ما نیز به شدت مصداق دارد. بنابراین، برخلاف برخی آموزه های فکری استراتژیک نهفته در فرهنگ روشنفکری دهه های گذشته جامعه ما، نباید طرح و پیگیری مطالبات زنان، به تمامی به سرنوشت پیگیری مطالبات عام و مشترک (بین زنان و مردان تحت ستم) موکول شود و به عبارتی به صورت مکانیکی و سیاه و سفید، اصلی فرعی شده و محکوم به خاموشی و درجه دوم محسوب شدن گردد. هر چند گاه مطالبات هر دو جنبش با سقف و موانع مشترکی مواجه می شود و به لحاظ عملی دستیابی به اهداف هر یک مستلزم جدی تلقی کردن مانع مشترک به عنوان نخستین مرحله هموارسازی و دستیابی به اهداف هر یک تلقی می گردد، اما این امرِ صحیح و جدی، نمی تواند به این نتیجه برسد که تمامی توش و توان فکری و روشنگرانه و تحرک عملی و نهادمند دست اندرکاران جنبش ها، صرف یک نوع فعالیت خاص برای رفع مانع اصلی عمدتا سیاسی گردد. این رویکرد نادرست خود باعث تقلیل و فروکاهش معنای کلان دموکراسی خواهی به یک وجه (ولومهم) آن و ترجیح دادن برخی ابعاد و ابزارهای بسترساز به محتوا و آرمان های جدی و عینی آن می شود. و نهایتا به مقوله ای لوکس و یا حداکثر نخبه گرایانه و بدور از دغدغه های عینی و ابعاد ملموس زندگی آحاد مردم (مثلا در حوزه های اقتصادی) و بویژه زنان (در مقوله عینی ستم مضاعف حاکم بر خود) تبدیل می گردد. یک بعد و سوی دیگر از موضع بالا هم این مسیله مهم و جدی است که اختلاف سطح بین ستم عام (برای مردان و زنان) و ستم مضاعف (خاص زنان)، گاه اختلاف سطحی عملی و استراتژیک در چارچوب قدرت مستقر در هر جامعه ایجاد می کند و همین امر باعث استقلال و حرکت خاص جنبش زنان نسبت به جنبش عام دموکراسی خواهی می شود. به عبارت روشن تر گاه برخی (نه همه) مطالبات خاص جنبش زنان در زیر سقف شرایط قدرت مستقر، قابل تحمل و پیگیری و حتی دستیابی بیشتری است تا پیگیری برخی آرمانهای جنبش عام دموکراسی خواهی. و باز باید تاکید کرد همانطور که مانع جدی مشترک نباید باعث برخورد مکانیکی و فرعی تلقی کردن جنبش زنان نسبت به جنبش عام تلقی گردد عدم امکان دستیابی و یا روشنگری به همه اهداف جنبش زنان در چارچوب مناسبات خاص یک قدرت مستقر (مثلا در باره نوع پوشش زنان) نباید باعث سردی و تعطیلی پیگیری مطالباتی باشد که در زیر سقف تحمل آن قدرت قابل طرح و حتی دستیابی است. این نوع از مطالبات (قابل تحمل توسط قدرت مستقر برای طرح یا پیگیری و دستیابی) مانند برخی مطالبات خاص درباره اصلاح قوانین (همچون طلاق، حق حضانت، شروط عقد و...)، خود دلیل دیگری برای پذیرش حرکت مستقل و خاص جنبش زنان می باشد. همانگونه که واقعیت جنبش و تحرک زنان در جامعه ما نیز موید همین امر است. یک عنصر فرعی دیگر که باز می تواند به پذیرش حرکت خاص و مستقل جنبش زنان در ذهن ما یاری برساند این است که هزینه جنبش زنان در شرایط خاص جامعه ما به طور غالب و نسبی (نه مطلق و یا موردی) کمتر از همان مقدار تحرک و صرف انرژی در جنبش عام دموکراسی خواهی باشد. این امر، جدا از دغدغه های خاص و عینی برخی زنان می تواند عامل مؤثر دیگری برای فعال کردن عده زیادی از زنان در این جنبش، بدون آنکه الزاما آنها فعال و اکتیو سیاسی نیز تلقی شوند، گردد. هر چند همواره بوده و هستند زنانی که در هر دو جنبش فعال اند و برای پیگیری مطالبات هر دو جنبش وقت و انرژی می گذارند و هزینه می پردازند. بدین ترتیب بنا به نکات فوق هر چند به لحاظ نظری، به حق و به درستی می توان مطالبات زنان را بخشی از مطالبات عام و دموکراتیک دانست اما به لحاظ عملی و واقعی، همانگونه که در عمل نیز اتفاق افتاده است می توان برای جنبش خاص زنان هویتی مستقل و موازی، اما مرتبط و همراه با جنبش ملی و عام دموکراسی خواهی قایل بود. حال با پذیرش هویت و کارکرد مستقل و مرتبط برای جنبش زنان نسبت به جنبش ملی دموکراسی خواهی می توان نکاتی دیگر نیز در رابطه با اشتراکات و یا تعیین نسبت این دو مطرح ساخت از جمله: این دو جنبش در حوزه فکری و مبانی نظری خود همگونی شدیدی دارند. و بویژه فعالان جنبش زنان می توانند با مشارکت تیوریک عملی در جنبش دموکراسی خواهی هم اثرپذیر و هم اثرگذار باشند. مبانی نظری انسان شناسی فلسفی این دو جنبش همپوشانی جدی دارند و یکی از وظایف فعالان زن تعمیق این مبانی در میان فعالان جنبش عام با ایجاد حساسیت و دغدغه تیوریک برای تسری و توسعه مفاهیم انتزاعی و کلی دموکراتیک در حوزه انسان شناسی فلسفی (که معمولا مردنگرانه است) به تمامی انسان ها و مشخصا زن ها و پذیرش تبعات و پیامدهای این تعمیق و تسری است. به لحاظ تاریخی نیز می دانیم که در مدرنیته متقدم وقتی سخن از "انسان" می رفت عمدتا مردان (اروپایی و غربی، سفیدپوست، میانسال، طبقه متوسط و...) مد نظر بود نه زنان و به مرور زمان بود که زنان (و همچنین غیرغربیان، رنگین پوستان، کودکان، اقشار فقیر و...) را هم در برگرفت. [1] پس لزوم طرح و ترویج مبانی مشترک یا همسو می تواند یکی از عوامل ارتباط و همکاری جدی بین این دو جنبش باشد. بخش قابل توجهی از مطالبات جدی زنان فراتر از سقف تحمل نظری عملی نظم مستقر در جامعه است. تلاش برای ایجاد اصلاح و تحول و تغییر در این نظم برای اهداف همسو، خود زمینه جدی دیگری برای ارتباط و همکاری تنگاتنگ این دو جنبش می باشد. مانع مشترک نیز همانند مبانی مشترک، زمینه دیگری برای اشتراک عمل و همپوشانی این دو جنبش می باشد. یک موضوع مهم و قابل توجه، به لحاظ سیاسی و استراتژیک و تشکیلاتی، در موضوع مورد بحث مسیله استقلال جنبش زنان از احزاب فعال در حوزه سیاست و معطوف به اصلاح و تغییر در نظم مستقر می باشد. نگارنده در این رابطه نیز به "استقلال و ارتباط" معتقد است (همانند نسبت و جایگاهی که جنبش دانشجویی، البته با مقولات خاص و متفاوت خود، باید با احزاب داشته باشد). احزاب نیز می توانند کمیته و شاخه و نهاد زنان داشته باشند (که مستقلا قابل ارزیابی موافقانه و مخالفانه است)، اما بر فرض وجود چنین کمیته هایی نیز، احزاب و فعالان زن آنها نباید به شکل تملک واز موضع بالا به جنبش زنان بنگرند آنها باید خود را در این رابطه پشت جبهه و حامی مؤید جنبش زنان بدانند نه بانی متولی آن. و فعالین زن در احزاب در رابطه با مطالبات زنان می توانند سازمان گر باشند تا سازمان گرا و این امر مستلزم به رسمیت شناختن استقلال هویتی تشکیلاتی جنبش زنان و بویژه مقاومت در برابر سران حزبی برای برخورد ابزاری با جنبش زنان در راستای اهداف سیاسی خود می باشد. اما از سوی دیگر علاوه بر "استقلال"، باید بر "ارتباط" جنبش زنان با دیگر جنبش های سیاسی اجتماعی به منظور اثرگذاری و اثرپذیری و همه جانبه شدن و تعمیق دیدگاه نظری استراتژیک تشکیلاتی طرفین و نیز کسب حمایتهای اجتماعی متقابل در مواقع ضروری می باشد. در غیراین صورت ارتباط احزاب با نیمی از جامعه قطع می شود و یا جنبش زنان به حرکتی ایزوله، بسته و در خود و گاه تنها مانده در عرصه عمل، تبدیل می شود. این ارتباط مستلزم به رسمیت شناختن استقلال اما بر اساس همکاری تیوریک استراتژیک بر اساس منافع مشترک و یا منافع متقابل است. بنابراین باز می توان تصریح کرد که جنبش زنان حرکتی موازی، مستقل، مرتبط و با محدوده و حوزه ای مشترک با فعالان سیاسی و جنبش عام دموکراسی خواهی است که در حوزه سیاسی معطوف به قدرت (و همچنین حوزه عمومی معطوف به مفاهمه، گفتگو و همکاری رویاروی) اتفاق می افتد. یکی از آفت هایی که جنبش زنان در حالت بسته و محدود و غیرمرتبط با عرصه عمومی، عرصه سیاست و... و نیز غیرمرتبط با دیگر جبنش های سیاسی، اجتماعی، طبقاتی، قومی و... می تواند بدان دچار شود رادیکالیسم عوامانه و برخوردهای احساسی و افراطی در نظر و عمل می باشد. در این رویکرد نوعی احساسات ضدمرد تقویت می شود، نه ضد تبعیض و همچنین برخوردهای احساسی و نفرت آلود با فرهنگ کهن جامعه، که متاسفانه در ناخودآگاه برخی از این فعالین نیز همچنان فعال است!، صورت می گیرد و ضمنا در عرصه عملی استراتژیک نیز مرحله سوزی می شود و مطالباتی یکجا، یکبار و برای همیشه طلب می گردد. در مقابل این رادیکالیسم افراطی و عامیانه می توان از نوعی رادیکالیسم معتدل نام برد که با حساسیت و پافشاری بر مقوله استقلال جنبش زنان و با سماجت و پیگیری مطالبات خاص زنان در مقابل نفی استقلال این جنبش، فرعی تلقی کردن آن و تقلیل و تحلیل مطالباتش در مطالبات عام، حذف یا تقلیل برخی مطالبات، برخورد متولیانه و یا ابزاری با جنبش زنان از سوی برخی فعالان دیگر جنبشها و مقولات و پدیده هایی از این دست مقاومت می کند، اما از سوی دیگر نه اهداف را گم می کند (ضدیت با مرد به جای ضدیت با تبعیض)، نه راه را گم می کند (مرحله سوزی) و نه اشتباه راه می رود (مقابله جویی تضادی با فرهنگ جامعه به جای برخورد استعلایی ولو شالوده شکنانه با آن. علیرغم تحولات جدی و ساختاری عینی که در اعماق جامعه ایرانی، بسان یک انقلاب نامریی اتفاق افتاده است، و در حوزه زنان نیز از جمله در رشد محسوس میزان تحصیلات عالیه در زنان و فزونی گرفتن تعداد دانشجویان دختر در دانشگاهها خود را نشان می دهد و باز علیرغم تحولات جدی فرهنگی (بویژه در حوزه مذهبی) که در اقشار وسیعی از جوامع شهری ما اتفاق افتاده است، اما فرهنگ سنتی و عقب مانده از تحولات عینی جامعه ایران (که از سوی ساخت قدرت نیز به شدت حمایت می شود)، به ویژه در حوزه زنان، نفوذ و تاثیری شگرف و دیرپا دارد. برخورد با برج و باروهای این فرهنگ دقت و ظرافت و صبر و حوصله خاصی می طلبد که از برخوردهای احساسی و شتابزده و سطحی و کم آشنای برخی فعالان جنبش زنان فاصله زیادی دارد. به طور عام روشنفکران عمیق و آشنا با این فرهنگ و به طور خاص نواندیشان مذهبی (اعم از زن و مرد)[2] وظیفه تاریخی مهمی در این راستا دارند. در همین رابطه به زعم نگارنده اینک نواندیشان مذهبی می بایست به تعیین نسبت با متن مذهب، نه مذهب تاریخی که تاکنون عمدتا به آن توجه کرده اند بپردازند. به نظر می رسد تحلیل و تدقیق و تعیین نسبت با فقه و روحانیت و اسلام و تشیع تاریخی، اینک به یک سرفصل و سرآمد تاریخی رسیده است (همانگونه که اصلاحات به یک سرفصل و سرآمد تاریخی رسیده!) و برخورد فراپیش در این مسیر تعیین نسبت با "متون مقدس" و "مذهبِ متن" نه "مذهب تاریخی" است. نواندیشان مذهبی اگر به طور روشمند و پژوهشگرانه بر این چالش غلبه کنند، می توانند مومنانه بر مذهب خویش بمانند و ضمن توضیحات و تبیین هایی منطقی و باورپذیر هم تفاوت خود را با برخی تفکرات غیرمذهبی و لاییک مشخص نمایند و هم تفاوت خویش را با بعضی بنیادگرایان و اصول گراهای مذهبی که از قضا هر دو بر موارد و عناصر مشترکی از مذهب متن (نه مذهب تاریخی) برای اثبات دیدگاه خود بهره می گیرند. نواندیشان مذهبی نمی توانند با برخورد گزینشگرانه با متن از توضیح و تبیین موارد مورد استناد برخی لاییکها و بنیادگراها، ولو با اهداف مثبت و مترقی (از جمله به نفع زنان)پرهیز داشته باشند و یا طفره بروند. در درون متون مقدس تمامی ادیان که در بستر تاریخی متفاوت با دوران جدید شکل گرفته اند عناصری وجود دارد و صداهایی به گوش می رسد که نه تنها نمی تواند به نفع زنان باشد بلکه مانعی برای کسب حقوق و مطالبات آنان می باشد، همچنان که عناصر دیگری وجود دارد و صداهای متفاوتی نیز به گوش می رسد که کاملا به نفع زنان است. در بستر تاریخ بسط مذهب نیز این دو صدا چالش جدی در همه حوزه ها (از جمله حوزه زنان) داشته و دارند. ریشه تمامی این چالش را نمی توان به توطیه و یا انحراف تقلیل داد. اگر نواندیشان مذهبی به این مقوله بپردازند هم خود گامی جدی فراپیش نهاده اند، هم به جنبش عام یاری رسانده اند و هم به طور خاص خدمتی تاریخی و رو به پیش به جنبش زنان کرده اند. فعالین جنبش زنان می توانند دوستانه اما با سماجت تبیین این چالش را از نواندیشان مذهبی طلب کنند. به نظر می رسد چه در حوزه زنان و چه در حوزه های عام تر حقوق بشر، دموکراسی، آزادی، عدالت و... اگر نواندیشان مذهبی رویکرد تاریخی الهامی (و به عبارتی پارادایمی الهامی) را جایگزین رویکرد اجتهادی تاویلی نمایند، فرهنگ خود و فرهنگ جامعه ما را با برخوردی استعلایی و گسستی پیوستی نه گسستیِ صرف در مسیری برگشت ناپذیر و نه در معرض واپسگرایی و یا عوارض گاه به گاه بنیادگرایانه قرار می دهند. این خود مقوله دیگری است که بحثی مستقل می طلبد. سخن پایانی اینکه جنبش زنان درایران نیازمند یک نقد اخلاقی منشی از خود نیز می باشد. روشنفکران و فعالان سیاسی با این جنبش و تحرک اجتماعی نباید به صورت رمانتیک و غیرانتقادی، برخورد نمایند. همانگونه که در چند دهه گذشته با طبقه کارگر و جنبش کارگری (جدا از تعین یا عدم تعین آن) در ایران برخوردی رمانتیک صورت می گرفت و دفاع از حقوق کارگران به مثابه دفاع از تک تک افراد کارگر تلقی می شد. و برخی از فعالان سیاسی و بویژه چپ وقتی در طیفهای کارگری با انسانهای انضمامی و واقعی کارگر (نه مفهوم انتزاعی طبقه کارگر) مواجه می شدند در برخورد با برخی افراد از این طبقه و خصایص فردی منفی که همچون هر انسان دیگری داشتند سرخورده می شدند! آری همانگونه که در میان طبقه کارگر افراد فرصت طلب، دروغگو، حیله گر و دو به هم زن، اعتصاب شکن، پیمان شکن نسبت به دیگر دوستان، بی پرنسیب در زندگی فردی و اجتماعی و... وجود دارد (و البته برعکسش نیز فراوان اند) و دفاع از حقوق کارگران به معنای دفاع از تک تک افراد کارگر نیست، در مورد زنان نیز همین مسیله مصداق دارد. متاسفانه کوته بینی، خودمحوری، خودبزرگ بینی، حسادت و رقابت غیراخلاقی، دو به همزنی، دروغگویی و... در بین فعالان جنبش زنان (و به همان شکل در میان مردان روشنفکر و فعال سیاسی و فکری و...) نیز به طور طبیعی و غیرطبیعی وجود دارد. و نباید با هیچیک از این مقولات رمانتیک و غیرانتقادی برخورد کرد. دفاع از حقوق زنان به معنای دفاع از فرد فرد زنان نیست! نقد اخلاقی رفتاری فعالان جنبش زنان از خود و فضای اخلاقی رفتاری حاکم بر این جنبش (که البته در مجموع مثبت و سازنده و پیش برنده اما دارای کاستی های جدی است)، همانند نقد اخلاقی رفتاری فعالان جنبش عام دموکراسی خواهی (اعم از مرد و زن) از خود وفضای اخلاقی رفتاری حاکم بر این جنبش (که باز در مجموع مثبت و سازنده و پیش برنده اما دارای کاستی های جدی تری! است) خود می تواند یکی از عوامل رشد این جنبش ها، از طریق آسیب زدایی از آن باشد. اما هر آنچه هست در هر دو جنبش، باید به هر حال با همین آدم ها و با همین خصایص زمینی و اجتماعی که داریم، پیش برود. آیا چاره دیگری هم هست؟ اما شاید اگر به چند نکته مطرح شده دقت بیشتری کنیم به آینده بتوانیم نگاه امیدوارانه تری داشته باشیم.

رضا علیجانی 1 برای توضیح بیشتر به کتاب اومانیسم تونی دیویس عباس مخبر نشر مرکز 1378 مراجعه شود 2 هر چند نگارنده به شکل تجربی معتقد است جنبش زنان عمدتا باید توسط خود زنان که دغدغه ای عینی و ملموس نسبت به مطالباتشان دارند پیگیری شود و بویژه در ایران چشم امید فراوانی و نه البته به طور مطلق به مردان نمی توانند داشته باشند
روزنامه موج نو