نقش زنان در فرآیند توسعه روستایی ایران

● مقدمه  
یکی از مسایلی که می بایست امروزه دولتها و حکومتهای دنیا بدان توجه نمایند بحث توسعة روستایی بخصوص در کشورهای توسعه نیافته است . در این کشورها به جهت عدم سیاستگذاری و برنامه ریزی صحیح در ارتقاء سطح کیفی زندگی مردم این مناطق، مهاجرت روستاییان به شهرها به طور قابل ملاحظه ای افزایش یافته است
و موجبات رشد شهر نشینی و بروز مسایل و ناهنجاریهای روانی ، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را فراهم آورده است . بررسی علل و عوامل مهاجرت روستاییان به شهرها که موجبات رکود اقتصادی بخصوص در بخشهای کشاورزی و دامداری را فراهم می آورد و همچنین راهکارهای رشد و توسعة روستایی ، نیازمند مطالعه و تحقیقات عمیقی در این زمینه می باشد که می تواند حکومتها را در برنامه ریزی و سیاستگذاری های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی یاری نماید . در این مقال ضمن پرداختن به معضل مهاجرت ، راهکارهای پیشنهادی جهت ارتقاء سطح زندگی روستایی و نقش زنان در این راستا را مورد توجه قرار می دهیم
● دیدگاهها و نظریه های مهاجرت :
درخصوص مهاجرت روستاییان به شهرها و علل و عوامل آن مطالعات و تحقیقات زیادی از سوی محققان و موسسات و سازمانهای بین المللی انجام گرفته است که هر چند در جایگاه خود قابل توجه و ارزشمند می باشند اما هیچ یک نتوانسته است به ارایه دیدگاه قابل قبول و جامعی در زمینة مهاجرت روستاییان به شهرها دست یابد . در اینجا به طور اختصار برخی از نظریه ها را طرح می کنیم :
الف) دیدگاه نوسازی : در این دیدگاه علت مهاجرت روستاییان به شهرها ، تسهیلات بالاتری مطرح شده است که شهر در زمینه های آموزشی ، بهداشت ، اشتغال ، پایگاه اکتسابی و راههای جدید برای تحرک اجتماعی خصوصاً برای زنان فراهم می آورد .
ب) دیدگاه وابستگی : این دیدگاه معتقد است که علت مهاجرت روستاییان به شهرها ، توسعه وگسترش سرمایه داری است . توسعة سریع تکنولوژی در شهرها ، موجبات بهره گیری از مواد اولیه را فراهم آورده و باعث تمایل سرمایه گذاری خارجی در بخشهای صنعتی می گردد . تمرکز فعالیتهای صنعتی در شهرها ، عدم توسعة کشاورزی مبتنی بر نیازها و نقش موسسات بانکی در تبدیل پس اندازها به سرمایه و به جریان انداختن این سرمایه ها در شهر ، موجبات تشدید اختلاف سطح درآمد روستا و شهر شده و رکود اقتصادی روستا و افزایش سریع جمعیت شهری و عامل اصلی مهاجرت روستاییان به شهر می شود .
ج) دیدگاه صورت بندی اجتماعی : در این دیدگاه ، فشار روستا بر مهاجرت ، عامل افزایش و رشد جمعیت شهر مطرح گردیده است نه جاذبة شهری . و مهاجرت به شهرها محصول فروپاشی ساختهای روستایی عنوان شده است و نتیجة طبیعی آن این است که مهاجرت توسط نظام شهری مولد ، جذب نمی شود و در نتیجه تنها قسمتی از مهاجرین در نظام اجتماعی ادغام می شوند . (1)
از نظریه ها و الگوهای ارایه شده توسط محققان و کارشناسان ، می توان نتیجه گیری نمود که :
1) روند و ماهیت مهاجرت روستاییان به شهرها در کشورهای پیرامونی(توسعه نیافته) مشابهتی باروند و ماهیت مهاجرت روستاییان به شهرها در کشورهای کانونی( توسعه یافته) ندارد .
2) مهاجرت روستاییان به شهرها در کشورهای پیرامونی تحت تاثیر سه عامل بنیادین زیر صورت می گیرد :
ـ عوامل دفع کنندة روستایی
ـ عوامل جذب کنندة شهری
ـ عوامل ویرانگر اقتصاد و نظام اجتماعی کشورهای پیرامونی در نتیجة تسلط اقتصاد جهانی
3) گسترش روز افزون شهرها در کشورهای پیرامونی به هیچ روی نمایانگر توسعه یافتگی و صنعتی شدن کشورهای مزبور نیست .
4) مهاجرت روستاییان به شهرها در کشورهای پیرامونی ، پیامدهای جبران ناپذیری بر پیکر نظام اقتصادی ـ اجتماعی و برنامه های اقتصادی کشورهای مزبور بر جای گذاشته و می گذارد. (2)
● علل و عوامل مهاجرت روستاییان به شهرها :
به طور خلاصه ، علل و عوامل مهاجرت روستاییان به شهرها در ایران را ، می توان در چهار طیف اصلی طبقه بندی کرد :
1) عوامل دافعة روستایی
2) عوامل جاذبة شهری
3) روند و ماهیت توسعة اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی سدة اخیر
4) رویه ها و سیاستهای توسعه ای نادرست و ضعف در برنامه ریزی . (3)
بیکاری پنهان ، محدود بودن زمینهای کشاروزی ، عدم برخورداری از بهداشت ، آموزش و مشاغل معتبر, عدم امنیت اجتماعی ، اختلافات قومی و قبیله ای ، عدم برنامه ریزی صحیح دولت و عدم سرمایه گذاری در مناطق روستایی ، عدم برخورداری از فرصتها و سیاستهای ناعادلانة توزیع از جمله عوامل دافعة روستایی است که منجر به مهاجرت روستاییان به شهرها می گردد.
همچنین جاذبه هایی که موجب جذب روستاییان به شهرها می شوند عبارتند از : دسترسی به امکانات فرهنگی ، آموزشی ، بهداشتی و درمانی و همچنین زمینه های مناسب اقتصادی ، تمرکز سرمایه های خارجی در شهر ، وجود آزادیهای نسبی ، عدم کنترل ها و محدودیتهای روستا و تمرکز صنایع تکنولوژی و دانش فنی . (4)
● پیامدهای مهاجرت روستاییان به شهرها :
مهاجرت روستاییان به شهرها ، بخصوص در کشورهای پیرامونی ، علاوه بر آثار نامطلوب اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی ، فشارهای روانی زیادی بر روی مهاجران باقی می گذارد . به جهت دور شدن از موطن خود و قرار گرفتن در محیطی تازه ، مهاجران با نوعی حالت بیگانگی و انزوا مواجه می شوند که این امر می تواند زمینه ساز بروز انحرافات و آسیبهای اجتماعی باشد . در شهرها به جهت کاهش نظارت بر رفتار افراد ، بر خلاف روستاها که محیطهای محدودی هستند ، امکان بروز انحرافات و انواع بزهکاری فراهم گشته و فرد به جهت آن که با ارزشهای رایج در شهر بیگانه است ، در گرایش به انحرافات اجتماعی ، زمینة مساعد تری دارد . خصوصاً وجود بیکاری و فقر این امر را دامن می زند و اکثر مهاجران به علت عدم مهارت و تخصص کاری مجبور به کارهای کاذب مانند دستفروشی شده و به این ترتیب به افزایش بیکاریهای پنهان کمک می کنند . این افراد اغلب در حاشیة شهر مسکن می گیرند و خود گونه ای خرده فرهنگ را بوجود می آورند و به جهت اختلافات قومی و فرهنگی ، موجبات نزاع و اختلاف را با دیگر مهاجران میسر می سازند . از طرف دیگر مهاجرت روستاییان به شهرها که بیشتر آنان را جوانان و مردان تشکیل می دهند ، موجب خالی شدن روستاها از نیروی فعال و جوان شده و کاهش تولیدات کشاورزی و دامی را در پی خواهد داشت . مهاجرت روستاییان و رفت و آمد آنان میان شهر و روستا ، موجب انتقال فرهنگ شهری وصنعتی شدن خانواده های روستایی می شود و میل مهاجرت به شهر را در سایر افراد خانوادة روستاییان افزایش می دهد . همچنین موجب بهم خوردن تعادل هرم سنی در شهر و تعادل جنسی در روستا می شود . به این شکل که نرخ زاد و ولد در روستا به جهت مهاجرت نسل جوان کاهش یافته و جمعیت شهر نشین ، علاوه بر فزونی گرفتن ، بخاطر پذیرش جوانان روستایی ، جوان می شود و این امر به دنبال خود علاوه بر افزایش هزینه های کنترل جمعیت شهری ، موجب افزایش هزینه های خدمات شهری بر اثر توسعة ناموزون شهری می شود . (5)
● راهکارهای توسعة روستایی و نقش زنان در این توسعه :
از آنجا که کلیه فعالیتهای انسان برای تامین نیازمندیهایش انجام می گیرد و مهاجرت روستاییان به شهرها نیز به جهت امید به دستیابی زندگی بهتر و با کیفیت تر است ، لذا می بایست دولتها و حکومتها در سیاستگذاریهای خود و برنامه ریزیها ، توجه خاصی به برنامه ریزی منطقه ای داشته باشند و این امر میسر نمی گردد مگر با شناخت عناصر اقلیمی ، جمعیتی ، فرهنگی ، اقتصادی و سیاسی هر منطقه و همچنین نوع ارتباط این عناصر با عناصر خارج از منطقه و بیرونی . چنین مطالعه و شناختی موجبات برنامه ریزی هر چه بهتر و منطبق با نیازهای منطقه را فراهم کرده و از هدر رفتن سرمایه گذاریهای انجام شده جلوگیری می کند .
اگر امکانات آموزش ، بهداشت ، اشتغال ، درمان و ... در روستا فراهم گردد و ارتقاء سطح کیفی زندگی روستایی همانند شهر مورد توجه قرار گیرد ، مهاجرت تعدیل می شود . از طرفی حمایت از تولیدات کشاورزی و دامی روستاییان و همچنین صنایع محلی و جذب بازارهای مناسب برای آن از طرف حکومتها می تواند در دلبستگی روستاییان به زندگی روستایی مؤثر واقع شود .
● زنان و نقش آنها در توسعة روستایی :
می دانیم که زنان روستایی قشری زحمتکش و فعالند که در تمامی فعالیتهای روزانه اعم از کشاروزی ، دامداری ، تولید لبنیات ، فرش ، گلیم ، نخ ، حصیر ، چادر ، هیزم ، پرورش ماکیان ، ظروف و صنایع دستی و ... همپای مردان علاوه بر امور خانه داری ، همسرداری و بچه داری سهیم می باشند و از این بابت نصیبی منطبق با تلاش و فعالیت خود بدست نمی آورند . حمایت از زنان و آموزش آنان و همچنین مهارت سازی در آنان و توانمندی ساختن زنان بعنوان قشر تاثیر گذار و انتقال دهندة فرهنگ و ارزشها ، امری است که باید در برنامه ریزیهای تصمیم گیران و سیاستگذاران مورد توجه قرار گیرد .
ایجاد تشکلهای محلی و سازمانهای منطقه ای با حضور مؤثر زنان و با مشارکت اهالی روستا جهت حل و فصل مشکلات نیز از جمله موارد پر اهمیت و تاثیر گذاری است که باید در برنامه ریزیهای منطقه ای لحاظ شود .
دسترسی روستاییان به آموزش در سطوح مختلف ، امکان برخورداری آنان از فرصتهای شغلی مناسب و همچنین تجهیزات صنعتی ، فنی ودرمانی ، موجب خواهد شد که شهرها از حالت تمرکز و جذب سرمایه های داخلی و خارجی بیرون رفته و امکان توزیع عادلانة منابع و تسهیلات میان شهر و روستا فراهم گردد و دولت به جای تحمل هزینه های سنگین کنترل جمعیت شهر نشین ، این هزینه ها را در جهت توسعة روستایی و حمایت از زنان روستایی که آسیب بیشتری در مواجه با عدم امکانات می بینند و نسبت به مردان از نرخ مهاجرت بسیار کمتری برخوردارند و مجبور به انطباق با شرایط موجود و استفاده از امکانات موجود می باشند ، به مصرف برساند .
باید مشکلات روستاییان را از منظر خود آنها دید ، برای این منظور حل مشکلات روستاییان و بخصوص زنان روستایی ، نیازمند مشارکت آنها در برنامه ریزیهای منطقه ای است . مشارکت مردمی در برنامه ریزیهای مربوط به خودشان ، ضمانت اجرایی طرح را بالابرده و از به هدر رفتن اعتبارات ، منابع و امکانات جلوگیری خواهد نمود.

نویسنده مهناز عابدی پی نوشتها 1 افروغ عماد چشم اندازی نظری به تحلیل طبقاتی و توسعه 2 سیف اللهی سیف اله جامعه شناسی مسایل اجتماعی ایران صفحات 242 و 243 3 همان منبع صفحه 245 4 همان منبع 5 همان منبع منابع و مآخذ 1 سیف اللهی سیف الله جامعه شناسی مسایل اجتماعی ایران تهران موسس 1577 جامعه پژوهشی سینا 1381 2 مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری نشریه آوا شمار 1577 1 تهران مرکز مشارکت زنان 1380 3 مرکز امور مشارکت زنان ریاست جمهوری نشریه آوا شمار 1577 2 تهران مرکز مشارت زنان 1380 4 سیف اللهی سیف الله اقتصاد سیاسی ایران تهران پژوهشکد 1577 جامعه پژوهشی و برنامه ریزی المیزان 1374
جامعه شناسی ایران