روان شناسی و آسیب شناسی اینترنت

از اوایل دهه 90 میلادی، پژوهش ها و بررسی های بسیاری در زمینه روان شناسی اینترنت و تأثیر آن بر سلامت و رفتار انسان انجام پذیرفته است. امروزه موضوع اینترنت، مسیله مهمی برای بیشتر کشورها، به ویژه کشورهای در حال توسعه و از جمله کشورهای اسلامی است. آگاهی از پی آمدهای اینترنت و در کنار آن، در نظر گرفتن راهبردهای مناسب برای استفاده درست و پیش گیری یا کاهش پی آمدهای احتمالی منفی آن، اهمیت اساسی دارد.

در این مقاله، پس از بیان تاریخچه اینترنت، جنبه های روان شناختی و پی آمدهای مثبت و منفی آن بر سلامت و رفتار انسان بررسی شده است. دست آوردهای این مقاله که بیانگر بخشی از پژوهش های تجربی در این زمینه است، نشان می دهد افزون بر دست آوردهای مثبت و انکارناپذیر اینترنت، پی آمدهای نامطلوبی نیز هم در جنبه های فردی و هم در جنبه های اجتماعی به همراه دارد.

فراگیر شدن رسانه ها در آغاز قرن بیست و یکم و موضوع جدّی نقش اینترنت در شکل دهی به فرهنگ، هویت و باورها و ارزش های اجتماعی، اهمیت پژوهش در این زمینه را افزایش داده است. در جامعه امروز ما، گرایش به اینترنت و استفاده از آن چنان رایج شده است که بیشتر خانواده ها، رایانه شخصی دارند و اعضای خانواده، بخش زیادی از وقت خود را در استفاده از اینترنت سپری می کنند. اینترنت در میان همه گروه های اجتماعی اعم از زن و مرد، پیر و جوان، بی سواد و باسواد از جذابیت خاصی برخوردار است. گسترش اینترنت، مانند هر نوآوری دیگری به ایجاد دگرگونی هایی در جنبه های مختلف زندگی انجامیده و استفاده از آن، امری اجتناب ناپذیر شده است؛ به گونه ای که بدون آن زندگی برای کسانی که بدان خوگرفته اند، دشوار می شود. بسیاری از نظریه پردازان ارتباطات، اینترنت را گام مهمی در پیشرفت کشورهای در حال توسعه قلمداد می کنند. از این رو، با توجه به کاربردهای فراوان اینترنت که با هدف انتقال اطلاعات قصد دارد باورهای مشخصی را درباره کالاها یا خدمات مرتبط با آن در جامعه رواج دهد، بررسی این پیام ها از نظر مضمون، محتوا و فرم ارایه، اهمیت ویژه ای دارد. از سوی دیگر، چگونگی این پیام ها بر ما پوشیده است. در واقع، بسیاری از کاربران اینترنتی نمی دانند که این رسانه چه نوع شیوه زندگی را معرفی می کند و دارای کدامین ارزش های اجتماعی است؟ آیا می توان از آثار منفی اینترنت در جنبه های فردی و اجتماعی غافل بود و درباره فرهنگ سازی و آموزش های بهره مندی درست از آن چشم پوشید؟

این مقاله در پی پاسخ گویی به تمامی این پرسش ها نیست، ولی کوششی برای توصیف روان شناسی اینترنت و تبیین برخی مفاهیم، موضوع ها و نیز پی آمدها و کارکردهای آن بر سلامت و رفتار انسان ها است. از این رو، امید است بتواند دریچه ای را به سوی این گونه بحث ها بگشاید.

● تعریف اینترنت

ارایه تعریفی از اینترنت، دشوار است. در حقیقت، همچنان که ساندرا برمن2 (1999م.)اشاره می کند، کارکردهای پیچیده اینترنت است که تعریف آن را دشوار کرده است.3 دریک تعریف بسیار کلی می توان اینترنت را بسان مخزنی از اطلاعات خوب و بد، زشت و زیبا، اخلاقی و غیر اخلاقی دانست. برای اینکه برداشت دقیق تری از اینترنت داشته باشیم، نخست بررسی روند کلی شکل گیری و تکامل اینترنت ضروری می نماید.

● تاریخچه و روند تکامل اینترنت

ایجاد و گسترش شبکه اینترنت در آغاز، تجربه پژوهشی به نسبت محدودی بود که به منظور ارایه فن آوری انتقال بسته ای4 اطلاعات از اواخر دهه 1960م. آغاز شد. بهدلیل آنکه این تجربه در آژانس پروژه های تحقیقاتی پیشرفته وزارت دفاع امریکا صورت گرفت، به شبکه آرپانت5 موسوم گردید. شبکه آرپانت، نخست به دلیلاستفاده از شیوه انتقال 8 بیتی داده ها، تنها می توانست حداکثر به 64 رایانه متصل گردد. کاربرد اولیه از آرپانت، به سبب پیش برد پروژه های نظامی، بسیار سری بود و در واقع، به منظور ایفای چنین نقشی در فعالیت های نظامی ایالات متحده امریکا پیش بینی شده بود. از همان آغاز، آژانس پروژه های تحقیقاتی امریکا دریافته بود که این شبکه به منظور ایجاد ارتباط الکترونیکی، سازوکار مؤثری را برای دانشمندان می تواند فراهم کند. از این رو، اندیشه گسترش این شبکه در سطح کلان و فراتر از عرصه های نظامی تقویت شد. در سال 1983م. بخش نظامی شبکه آرپانت از آن جدا شد و با نام شبکه میل نت آغاز به کار کرد. شبکه آرپانت تا سال 1990م. به کار خود ادامه داد و در این سال، جای خود را به اینترنت داد که در سال 1980م. با هدف اتصال شبکه های جهانی با قراردادهای ارتباطی متفاوت با یکدیگر پدید آمده بود. از آن سال تاکنون، این شبکه با سرعت چشم گیری از جهت شمار کاربران و پی آمدهایی که بر زندگی و روابط اجتماعی انسان ها می گذارد، در حال گسترش است. آمارها نشان می دهد تا سال 1994م. نزدیک به سی میلیون رایانه در 86 کشور جهان به این شبکه پیوسته اند. از سال 1997م. با تجاری شدن اینترنت، خدمات آن به شدت تنوع و فزونی گرفت و هزینه های دست رسی به آن نیز به همان نسبت کاهش یافت. بنابر یک پژوهش، شمار برآورد شده رایانه های شخصی متصل به اینترنت در سراسر جهان از سال 1996م. تا سال 2000م. به سه برابر افزایش یافت.6 در حال حاضر، این رقم چندین برابر شده و استفاده از اینترنت در مرکزتمامی فعالیت های بشری قرار گرفته است. در گذشته، بیشتر استفاده کنندگان از شبکه اینترنت را پژوهشگاه ها و مؤسسه های عالی تشکیل می دادند، اما در سال های اخیر، جنبه های بازرگانی و سرگرمی این شبکه جهانی، غلبه یافته است. با توجه به رشد روزافزون اینترنت، می توان پذیرفت که اینترنت و در معنای گسترده تر، رسانه ها از عواملی هستند که می توانند بر جنبه های مختلف زندگی تأثیر بگذارند. ما نیز در این پژوهش، کوشیده ایم تا بر مبنای چنین استنباطی، به بررسی جنبه های روان شناختی اینترنت بپردازیم.

● روان شناسی اینترنت

روان شناسی اینترنت،7 به فرایندهای ارتباطی، رفتار و حالت های روانی افراد در هنگاماستفاده از اینترنت می پردازد.8 ارزیابی ویژگی های رفتاری و روانی، یکی از عواملتأثیرگذار در پیدایش روان شناسی اینترنت بوده است. این بررسی ها در درون پژوهش های گسترده تری قرار می گیرد که از آن به روان شناسی رسانه های گروهی 9 یادمی شود. های لیس10 (1992م.)، هیل مس11 (1997م.)، کیتلر12 (1999م.)، کلوک13(1998م.)، ریویس و کلیفورد14 (1996م.)، سیلور15 (1998م.) در پژوهش هایشان دربارهرسانه های گروهی، به برخی جنبه های روان شناختی اینترنت پرداخته اند. اسمیت و کلوک16 (1999م.) در پژوهشی با عنوان ارتباط در فضای مجازی 17 به طور ویژه،جنبه های روان شناختی اینترنت را بررسی کردند.18 ریوا و گالیمبرتی (2001م.)پژوهش های گسترده ای در زمینه روان شناسی اینترنت انجام دادند.19 استرات، جاکوبسونو گیبسون20 (2003م.) تصریح کردند پیچیدگی اینترنت ایجاب می کند که ما دیدگاه هایاجتماعی، فرهنگی و رشدی را در نظر داشته باشیم.21

ریوا (2001م.) به این موضوع اشاره کرد که روان شناسی اینترنت کار ساده ای نیست؛ زیرا اول اینکه اینترنت رسانه ای است که می توان آن را از راه های متفاوت تجربه کرد. اگرچه رایانه معمولاً واسطه تجربه اینترنتی ما است، راه های مختلفی هست که کاربران می توانند از طریق جست وجو در اینترنت خودنمایی کنند و با استفاده از آن، با دیگران ارتباط برقرار کنند.

دوم اینکه اینترنت فضای اجتماعی و شناختی است. استفاده از اطلاعات، به فعال سازی روابط اجتماعی کمک می کند. این فرایند درون فضایی خاص ـ فضای مجازی ـ رخ می دهد که ویژگی های ساختاری و فرایندی ارتباط را گسترده تر می کند.

سوم اینکه تجربه اینترنتی، حتی وقتی ما در یک فضای مجازی گفت وگو می کنیم، همواره در بافتی ویژه صورت می گیرد.22

بسیاری از پژوهش گران حوزه روان شناسی اینترنت، گفته اند ارتباط افراد از طریق اینترنت به شیوه های مختلف، در مقایسه با انواع روزمره ارتباط که با حضور جسمانی افراد همراه است، حالتی تقلیل یافته دارد. برای مثال، هیوبرت دریفوس در کتاب در باب اینترنت می نویسد درک ما از واقعیت، اشیا، افراد و توانایی ما در برقراری ارتباط مؤثر با آنها به شیوه ای است که بدن ما به گونه ای بی سروصدا در پس زمینه عمل می کند. توانایی بدن ما در دست یابی به اشیا، فراهم آورنده درک ما از واقعیت است. اینکه چرا روان شناسان به این گونه بحث ها می پردازند، روشن است؛ زیرا معمولاً گمان می کنیم بسیاری از پیوندهای شخصی ما، با تماس چهره به چهره و مستقیم امکان پذیر باشد.

همان گونه که گوردون گراهام23 و بسیاری دیگر گفته اند، در اینترنت بسیار آسان استکه افراد را با خلق شخصیت های کاملاً تخیلی فریب داد؛ کاری که امکان آن در واقعیت، بسیار مشکل تر است. بنابراین، روابط اینترنتی در مقایسه با روابط واقعی و همراه با حضور جسمانی، روابطی ضعیف و در عین حال، پیچیده است.24

همسبرگر (2005م.) در تحلیل جنبه های روان شناختی اینترنت، این پرسش را مطرح می کند که کاربران چگونه از اینترنت برای خودشکوفایی استفاده می کنند؟ وی گفت در روان شناسی اینترنت و به هنگام تحلیل روابط اینترنتی، نباید از زاویه منفی به موضوع نگریست، بلکه باید توجه داشت که اینترنت نشان دهنده فضای گروهی و اشتراکی و سرشار از مفاهیم ملموس و فرهنگی نیز هست. این فرهنگ ها که در فضای لیبرال قرار گرفته اند، مجالی به فعالیت های سیاسی و آرمان گرایانه می بخشند و بستر مناسبی برای پیشرفت کاربران هستند.

ویژگی آزادی بخشی اینترنت، کاربران اینترنتی را به تفکر، تجربه و فعالیت های گروهی وا می دارد تا سرانجام به تعالی و خودشکوفایی برسند.25

پرسش دیگری که در روان شناسی اینترنت بررسی شده این است که ما خود را چگونه در فضای مجازی ادراک می کنیم؟ وقتی به صورت رو در رو یا آن لاین با دیگران تعامل داریم، می کوشیم با مشاهده خود از دیدگاه دیگران، بر تأثیری که روی دیگران می گذاریم نظارت کنیم. در این صورت، در صورت نیاز، از سازوکارهای مختلف مدیریت تأثیر بهره می گیریم تا با ارایه اطلاعات گلچین شده، ادراک دیگران از خود را دگرگون کنیم. ارتباط از طریق رایانه، هم مدیریت تأثیر و هم چگونگی ادراک ما را در نظر دیگران، به چالش می کشد. مدیریت تأثیر در اینترنت، همانند قایق رانی با دو پارو در رودخانه های طوفانی است.26

اینها برخی از موضوع هایی است که در قالب روان شناسی اینترنت ارایه شده است. در این میان، برخی کوشیده اند جنبه های گوناگون روان شناسی اینترنت را کامل تر نمایش دهند و محورهای اصلی و ریز موضوع های مربوط به آنها را در چشم انداز نظری و تجربی بیان کنند. برای مثال، جوینسون27 (2003م.) روان شناسی اینترنت را شاملموضوع هایی از این دست می داند:

1) بررسی ماهیت و فرایند روابط اینترنتی؛

2) فریب کاری و پرهیز از خودافشایی در روابط رو در رو؛

3) آرمان گرایی در ارتباط از طریق اینترنت

4) خیانت و حقه بازی در اینترنت؛

5) پرخاش گری و هرزه نگاری در اینترنت

6) پی آمدهای اینترنت در سلامت روانی و رفتار؛

7) حمایت اجتماعی و اینترنت؛

8) جنسیت و الگوهای ارتباط؛

9) جنبه های مثبت میانْ فردی رفتار اینترنتی؛

10) اینترنت و هویت یابی؛

11) روابط خیالی در اینترنت؛

12) اینترنت و کیفیت زندگی.28 وی سپس به طور دقیق تری، هر یک از اینموضوع ها را بررسی می کند و توصیه هایی نیز ارایه می دهد.

پاتریشیا والاس29 (2007م.) نیز با اهتمامی که به روان شناسی اینترنت دارد، در کتابیبه همین عنوان، جنبه های روان شناختی اینترنت را بررسی کرده است. آنچه سبب توجه والاس به روان شناسی اینترنت شده است، اهمیت اینترنت در ایجاد و انتقال الگوها و ارزش های اجتماعی است. اینترنت، ابزاری است که افراد از طریق آن با دیگران ارتباط برقرار می کنند و نظریه های خود را با دیگران در میان می گذارند.30

موضوع های مهمی که والاس در روان شناسی اینترنت به آنها پرداخته است، عبارتند از: 1. بررسی اینترنت در بافت روان شناختی؛31 2. روان شناسی شکل گیری نمایشرسانه ای؛ 3. نقاب های آن لاین32 و فریب کاری؛33 4. پویایی های گروه در فضای مجازی؛345. تعارض و همکاری گروهی؛35 6. برافروختگی و دعوا؛36 پرخاش گری در شبکه؛37 7. دوستداشتن و عشق در شبکه؛38 8. روان شناسی جاذبه میان فردی؛ 9. جنبه هایروان شناختی هرزه نگاری39 اینترنت؛ 10. موضوع جنسیت در شبکه؛ 11. نوعدوستی در شبکه؛ 12. روان شناسی کمک کردن؛ 13. اینترنت و اتلاف وقت؛ 14. بارور کردن زندگی در اینترنت.40

در حال حاضر، بحث های این موضوع (روان شناسی اینترنت) به طور فزاینده ای در حال گسترش است. در زمینه اینترنت پژوهش های زیادی شده است؛ از جمله، بررسی رفتار در فضای مجازی (همبورگر،41 2005م.)؛ روابط آن لاین (بارنیس،42 2001 و2003م.)؛ عشق شبکه، هیجان و روابط اینترنتی (زیو،43 2004م.)، سوء استفاده جنسیاز کودکان در اینترنت (کوپر،44 2002م.)، سکس مجازی (دیلمونیکو،45 2001م.)،روان شناسی ارتباط آن لاین (ویتی،46 2006م.) و دنیای پنهان سکس در اینترنت (یانگ،472001م.).

این یافته ها به طور کلی نشان می دهند رسانه های گروهی و از جمله اینترنت، چونان تیغ دو دم هستند که هم می توانند کارکردهای مثبت داشته باشند و هم به ایجاد زمینه های منفی در زمینه های سلامت و بهداشت روانی کمک کنند.48 بنابراین، گسترهروان شناسی اینترنت دو حوزه کلی را دربرمی گیرد:

1) جنبه ها و پی آمدهای مثبت؛

2) کارکردها و پی آمدهای منفی.

این گونه مرزبندی در روان شناسی اینترنت، بسیار مبهم و کلی است، ولی با توجه به هدف ما در این مقاله، می تواند تا حدود زیادی آموزنده باشد. در ادامه، به بررسی این دو محور می پردازیم.

الف) کارکردهای مثبت اینترنت

در جنبه های مثبت، اینترنت جزء جدایی ناپذیر نهادهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی، اقتصادی و خانوادگی به شمار می آید. کارکردهای مثبت اینترنت را می توان در چند محور طبقه بندی کرد:

1) توسعه اقتصادی؛ اینترنت، هزاران شغل برای کارکنان صنایع رسانه ای فراهم ساخته و به صورت غیرمستقیم، برای میلیون ها خانواده دیگر شرایطی فراهم آورده است که زندگی خود را از طریق فعالیت های مربوط به اینترنت تأمین کنند.

2) رشد فرهنگی؛ هرچه گردش اطلاعات در جامعه بیشتر باشد، به همان اندازه جامعه فعال تر می شود و خلاقیت ها بیشتر می گردد. اینترنت به سبب نقش ویژه ای که در انتقال و انتشار فرهنگ ها دارد، می تواند به رشد و اعتلای هرچه بیشتر فرهنگی در جامعه بینجامد.

3) هم گرایی اجتماعی؛ اینترنت از منظر روان شناسی اجتماعی، به ایجاد فضای سالمی برای گفت وگو، ایجاد رابطه بین کشورها و در نتیجه، کاهش تنش های فرهنگی و هم گرایی اجتماعی کمک می کند. در این حالت، به تعبیر لرنر در جوامع انسانی، پدیده ای به نام همدلی شکل می گیرد.49

4) دانش و کسب مهارت های جدید؛ کاربردهای اینترنت در پژوهش و کسب مهارت های زندگی نیز بسیار چشم گیر است. ما برای دسترسی به انواع اطلاعات، به اینترنت مراجعه می کنیم. محیط اینترنت، فضای گسترده ای از اطلاعات است که افراد می توانند از آن برای پژوهش های خود در موضوع های گوناگون بهره گیرند. ارتباط اینترنتی، به گسترش و تقویت مهارت های اجتماعی نیز کمک می کند. بر اساس برخی یافته ها، افراد از طریق اینترنت با فرهنگ های گوناگون آشنا می شوند و مهارت های اجتماعی را فرا می گیرند.50

ب) کارکردهای منفی اینترنت

با وجود کارکردهای مثبتی که برای اینترنت برشمردیم، سوی دیگر آن، تاریک است. بر اساس پژوهش ها، گسترش اینترنت مانند هر نوآوری دیگر، به ایجاد دگرگونی هایی در جنبه های مختلف زندگی انجامیده است و در کنار دست آوردهای انکارناپذیر مثبت در زمینه های گوناگون، پی آمدهای نامطلوبی نیز به همراه داشته است.51 گریفتیز (1998م.)در پژوهشی به منظور بررسی نقش اینترنت در حالت های روانی افراد، نشان داد که اینترنت یکی از راه های دانش اندوزی، آگاهی افزایی و برقراری ارتباط دوستی با دیگران است. اما چون اینترنت، انبوهی از اطلاعات مثبت و منفی را ارایه می دهد، خطرهای بالقوه آن به ویژه برای نسل جوان بسیار نگران کننده است.52 میشل جی منو (1999م.) نیزدر پژوهشی با عنوان بررسی تأثیر اینترنت در برخی موضوع های روش شناختی و ادراکی ، به این نتیجه رسید که نفوذ و گسترش اینترنت در چارچوب های بیرون از نهادهای علمی و پژوهشی، از مهم ترین عوامل تهدید کننده بهداشت روانی به شمار می آید.53 اکنون که با جنبه های کلی و روند رشد اینترنت آشنا شدیم، می توانیم جنبه هایروان شناختی اینترنت را دقیق تر بررسی کنیم.

1) اینترنت و سلطه فرهنگی

در روان شناسی اینترنت و در بررسی کارکردهای منفی آن، پیش از همه در نظر گرفتن انگیزه های پلید نهفته در پشت صحنه اینترنت و هدف هایی که گردانندگان آن دنبال می کنند، اهمیت ویژه ای دارد. یکی از حوزه های پژوهشی در این زمینه، رویکردی است که با عنوان امپریالیسم فرهنگی یا امپریالیسم رسانه ای شهرت دارد. بر اساس این رویکرد، یکی از کارکردهای منفی رسانه ها، سلطه فرهنگی است. سلطه فرهنگی عبارت است از مبادله یک جانبه عناصر و پدیده های فرهنگی.54 بر اساس این نظریه، رسانه های گروهی از جمله اینترنت، از سیاست دقیقی پیروی می کنند که قدرت های سیاسی و اقتصادی تدوین کرده اند. در میان پژوهش گران علوم ارتباطی که به پژوهش در زمینه رسانه های گروهی و سلطه فرهنگی توجه خاصی داشته اند، هربرت شیلر55 مقامبرجسته ای دارد. وی در یکی از مهم ترین آثار خود با عنوان ارتباطات و سلطه فرهنگی، به پی آمدهای فرهنگی رسانه های گروهی پرداخته است. به باور وی از سال های جنگ جهانی دوم، در همان حال که ایالات متحده امریکا با کمک نظامی به انگلستان و فرانسه برای از پا درآوردن آلمان هیتلری و به دست گرفتن رهبری قدرت جهانی تلاش می کرد، سیاست هایی را نیز برای استیلای فرهنگی و ارتباطی بر جهان تدارک می دید. در این زمینه، استفاده از نظریه جریان آزاد اطلاعات به منظور گسترش نفوذ فرهنگی و آسان سازی سلطه جویی بر جهان و به کار گرفتن نظریه توسعه اقتصادی و اجتماعی از طریق رسانه های گروهی ، برای جلوگیری از رشد غیرسرمایه داری کشورهای جهان سوم اهمیت فراوانی داشت. حتی می توان گفت این دو نظریه، پایه های اساسی ایدیولوژی امپریالیسم فرهنگی و ارتباطی را تشکیل می دهد. هربرت شیلر، در فصل اول کتاب خود در تعریف امپریالیسم فرهنگی می گوید:

واژه امپریالیسم فرهنگی، نشان دهنده نوعی نفوذ اجتماعی است که از طریق آن، کشوری اساس تصورها، ارزش ها، معلومات، هنجارها، رفتارها و سبک زندگی خود را به کشورهای دیگر تحمیل می کند.56

بگدیکیان (1990م.) در اثر معروف خود با عنوان انحصار رسانه ها می نویسد: رسانه های عمده نظیر روزنامه ها، مجلات، شبکه های رادیو ـ تلویزیونی معتبر و ارتباطات عمومی همیشه به عنوان مبلغان قابل اعتماد ارزش ها و اخلاق مورد نظر شرکت ها و قدرت های بزرگ عمل کرده اند .57

بگدیکیان که از روزنامه نگاران و منتقدان سرشناس امریکاست، با بررسی روند رو به رشد انحصار و سلطه در میان رسانه های گروهی و با دیدی انتقادی، مسیر تحولات رسانه های گروهی را از آغاز تا عصر حاضر بازگو کرده است. انتقادهای مشابهی را نیز می توان در نوشته های دیگر نظریه پردازان رسانه های گروهی یافت.58 این مسیر انتقادی، نشان می دهد الگوی امپریالیسم فرهنگی یک مسیله اساسی در رسانه های گروهی از جمله اینترنت است و به همگن سازی می انجامد. جریان بین المللی اطلاعات بنا به نظر منتقدانه مولانا (1371ه . ش) جریانی است مرکز ـ پیرامونی؛ از شمال و غرب به سوی جنوب و شرق، و از کشورهای توسعه یافته به سوی کشورهای در حال توسعه، جریان دارد. در واقع این جریان یک سویه، عمودی، تحقیرگر، منفی گرا و سلطه جویانه است.59 بر اساس این دیدگاه، اینترنت در جهت سلطه فرهنگی و ترغیب ارزش ها و هنجارهای عمدتا غیرمذهبی عمل می کند. مشکل دیگر فرهنگی اینترنت، غلبه زبان انگلیسی و نبود منابع غنی به زبان های دیگر است.60 بنابراین، اینترنت در عمل، سلطه زبان انگلیسی و الگوهای رفتاری ناسازگار با فرهنگ های بومی را تقویت می کند.61

قدرت های مهم سیاسی و اقتصادی به ویژه امریکا، برنامه های حساب شده ای را در بهره گیری از اینترنت برای نفوذ و سلطه سیاسی ـ فرهنگی بر کشورهای دیگر دارند. کاخ سفید در پنجم ژانویه 2000م. بیانیه ای را با عنوان استراتژی امنیت ملی در قرن جدید منتشر کرد؛ در این بیانیه، افزون بر یادآوری منافع حیاتی امریکا، از اینترنت به مهم ترین ابزار دیپلماسی مردمی62 نام برده و تصریح شده است که برنامه ریزی ما باید به گونه ایباشد که توانایی ما را برای اطلاع رسانی و تأثیرگذاری بر ملل کشورهای دیگر در جهت منافع امریکا تقویت کند. توسعه اینترنت در داخل و استفاده از آن برای تأثیرگذاری بر دیگران، بخش مهمی از سیاست های استراتژیک امریکاست .63

بی گمان این سیاست می تواند آسیب هایی را برای ملت های جهان، به ویژه کشورهای اسلامی در پی داشته باشد. نخستین و مهم ترین آسیبی که امروزه کشورهای اسلامی را تهدید می کند، فرهنگ حاکم بر امریکاست؛ زیرا بسیاری از مردم آنچه را در اینترنت می بینند، به عنوان ملاک و معیار می پذیرند. از این رو، اینترنت سبب می شود افراد زندگی در غرب را الگو قرار داده و بر اساس آن عمل کنند. شاید یکی دیگر از مهم ترین مسایل مربوط به روان شناسی اینترنت، پی آمدهای استفاده از آن است. در ادامه، به برخی از این پی آمدهای منفی اشاره می کنیم.

2) اینترنت و پی آمدهای منفی آن بر سلامت و رفتار انسان ها

بنابر پژوهش های روان شناسان در زمینه اینترنت، فرهنگ حاکم بر اینترنت، پی آمدهای منفی بر سلامت و رفتار انسان ها دارد.

الف) افسردگی و انزوای اجتماعی

امروزه روش های ارتباطی با دیگران از طریق اینترنت افزایش یافته است. پست الکترونیک، پیام های کوتاه، چت روم ها، وب پایگاه ها و بازی ها، روش هایی برای گسترش و حفظ روابط اجتماعی شده اند. روزانه نزدیک به چهارصد میلیون نفر در سراسر دنیا از اینترنت استفاده می کنند و یکی از کاربردهای اصلی اینترنت، برقراری ارتباط اجتماعی با دیگران است. اما بسیاری از گزارش ها نشان می دهند شیوه های گوناگون ارتباط از طریق اینترنت، در پایین ترین سطح قرار می گیرند. شاید عیب اصلی ارتباط های اینترنتی آن است که ارتباط در فضای مجازی، اساسا بر متن استوار است و بنابراین، از نشانه های بصری و شنیداری در تعامل های رو در رو بی بهره است.64 کیسلر و همکارانش (2001م.) معتقدند این موضوع که آیا اینترنت تأثیر اجتماعی مثبت و یا منفی دارد، چه بسا به چگونگی بهره گیری از اینترنت و آنچه را که افراد از دست می دهند تا به اینترنت بپردازند، بستگی دارد. از این رو، بسیاری از روان شناسان این نگرانی را داشته اند که آسانی ارتباط های اینترنتی، چه بسا افراد را وا دارد تا زمان بیشتری را به تنهایی بگذرانند؛ به صورت آن لاین با غریبه ها صحبت کنند و ارتباط سطحی برقرار سازند و این کارها را به قیمت از دست دادن گفت وگوهای رو در رو و ارتباط های فامیلی و دوستانه انجام دهند. بنابر برخی پژوهش های پیمایشی، ارتباط های اجتماعی از طریق اینترنت، ضعیف تر از ارتباط های واقعی است و در درازمدت، به انزوای اجتماعی فرد می انجامد.65

کرات و همکارانش (1998م.) در یک پژوهش درازمدت دو ساله درباره کاربران اینترنت، به این نتیجه دست یافتند که استفاده فزاینده از اینترنت با کاهش ارتباط خانوادگی و شرکت در محافل اجتماعی محلی همراه است. افزون بر این، شرکت کنندگان در این پژوهش، به انزوای اجتماعی و افسردگی دچار شده بودند.66

کریستوفر67 و همکارانش (2000م.) در پژوهشی با عنوان نقش استفاده از اینترنت درافسردگی و انزوای اجتماعی نوجوانان بر روی 89 دانش آموز سال آخر دبیرستان، محورهای زیر را ارزیابی کردند:

الف) میزان استفاده از اینترنت؛

ـ کم (کمتر از یک ساعت در روز)

ـ متوسط (بین یک تا دو ساعت در روز)

ـ زیاد (بیش از دو ساعت در روز)

ب) ارتباط با پدر، مادر و همسالان. در این پژوهش، گروه هایی از کاربران که زیاد و کم از اینترنت استفاده می کردند، مقایسه شدند. نتایج نشان داد کاربران کم مصرف اینترنت، در مقایسه با کاربران زیاد آن به طور چشم گیری از نظر روابط اجتماعی با یکدیگر تفاوت داشتند.68

ب) هرزه نگاری و تحریک جنسی

یکی از پی آمدهای منفی اینترنت، اشاعه فحشا، بی بندوباری اخلاقی و تحریک جنسی است. مارک لاسر معتقد است در حال حاضر، اینترنت به دلیل داشتن سه ویژگی، به یکی از مهم ترین منابع اشاعه هرزه نگاری69 تبدیل شده است. این سه ویژگی عبارتند از:

1) قابلیت دست رسی آسان به آن؛

2) توانایی داشتن همگان در پرداخت بهای آن؛

3) ناشناس ماندن کاربران آن.70

برخی از پایگاه های اینترنت، صحنه های جنسی را در عریان ترین، صریح ترین و غیراخلاقی ترین وجه ممکن به نمایش می گذارند. در گذشته، برای دست یابی به مجله های هرزه نگاری و یافتن مسایل سکسی، افراد می بایست به مکان های ناسالم و نکبت بار مراجعه می کردند، ولی امروزه با وجود اینترنت، دست رسی به این موارد بسیار آسان شده است و هرساله بر حجم این گونه هرزه نگاری ها افزوده می شود.

لاسر با اشاره به پی آمدهای منفی هزره نگاری اینترنتی بر بهداشت روانی می گوید:

این امکان وجود دارد که کودکان به واسطه دیدن مطالب و تصویرهای مستهجن، رفتارهای سکسی از خود بروز دهند. در مورد بزرگ سالان نیز، هرزه نگاری اینترنتی می تواند به بروز رفتارهای جنسی نامعقول و یا گاهی اعتیاد جنسی بینجامد.

رواج استفاده از هرزه نگاری در اینترنت

پژوهش ها، از روزافزون شدن استفاده از پایگاه های اینترنتی ویژه سکس حکایت می کنند. در سال 1998م. دکتر کوپر با معالجه صدها کاربر متصل به طور هم زمان، پی برد که 15 درصد آنان، به یکی از پایگاه های سکسی متصل بودند. همچنین پژوهشی در سال 1999م. نشان داد که 31 درصد از کاربران متصل به اینترنت در یک زمان، به پایگاه هایی اتصال داشتند که به سکس اختصاص داشت. نیز پژوهشی که زیر نظر مؤسسه بازپروری معتادان به سکس در لوس آنجلس انجام شده، نشان داد که هر هفته 25 میلیون نفر امریکایی به پایگاه های اینترنتی ویژه سکس متصل می شوند. و اینکه اساسا 6 درصد از بازدیدکنندگان هر گونه پایگاه اینترنتی، در پی موضوع های مربوط به سکس هستند.71

کوپر،72 شررز،73 بویز74 و گوردون75 در سال 1998م. امور جنسی در اینترنت را باارزیابی آن لاین 177/1 کاربر وب بررسی کردند و گدین فیلد76 در سال 1999م.، نزدیکبه 18000 کاربر وب را به منظور بررسی سوء استفاده های اینترنتی مطالعه کرد. پژوهش ها نشان داد که شبکه اینترنت، محیطی برای توسعه و اجرای گونه های مختلف رفتار جنسی است.

یافته ها نشان می دهد اتصال به پایگاه های اینترنتی ویژه سکس، افزون بر کاربران خانگی، از معضلات جدّی در محیط های کاری نیز هست.

بر اساس پژوهش هایی در مورد 500 شرکت تجاری روشن شد که کارمندان مرد، 62 درصد از زمان کاری خود در پشت رایانه را، در دیدن پایگاه های ویژه سکس سپری می کنند.77

پی آمدهای هرزه نگاری اینترنتی می تواند بسیار خطرناک باشد. بسیاری افراد به خاطر استفاده از پایگاه های سکس اینترنتی، کار، فرصت شغلی و زندگی زناشویی خود را به مخاطره انداخته اند. اشنایدر در پژوهشی بر روی 91 زن که شوهرانشان به این عمل دچار شده اند، پی برد همه آنها احساس می کنند که به آنان خیانت شده و ایشان آسیب دیده اند. 68 درصد آنان اعلام کردند که شوهرانشان به خاطر تماشای سکس اینترنتی، به ایشان بی علاقه شده اند. 2/32 درصد از آنها نیز، علت جداشدن از همسرانشان را اینترنت می دانستند.

به باور برخی، اینترنت این توان را دارد تا به گونه ای بنیادین، اعمال، آداب و فرهنگ جنسی افراد را تغییر دهد و تعریف از رفتار جنسی را دگرگون سازد.78

برخی از مؤلفان بر آنند که بسیاری افراد به دلیل تماشای سکس های اینترنتی، به مشکلات جنسی آلوده شده اند که در صورت نبود اینترنت این اتفاق نمی افتاد.76 برخی پژوهش ها، از استفاده روزافزون از پایگاه های اینترنتی ویژه سکس و پی آمدهای فردی و اجتماعی ناشی از آن خبر می دهند. در حال حاضر، پایگاه های اینترنتی ویژه سکس، صنعتی است که به سرعت در سراسر جهان در حال گسترش است و عامل آن، تا حدودی شرایط آزاد و بی قید و شرط در اینترنت است.

نظر به همین شرایط آزاد و بی قید و شرط در اینترنت، به تازگی شاهد شکل گیری نوعی رابطه های عاشقانه و جنسی از طریق اینترنت هستیم که در اصطلاح از آن به سکس مجازی یاد می شود. سکس مجازی، موضوع جدیدی است که افراد می توانند همدیگر را در فضای اینترنت ببینند و بدون تماس جسمانی، رابطه عاشقانه و سکسی را تجربه کنند. بی شک شکل گیری چنین شرایطی در فضای مجازی اینترنت می تواند نقطه آغازی برای انقلاب دیگری در عرصه اخلاق جنسی باشد.80 بر اساس برخی پژوهش ها،سکس مجازی می تواند به کابوسی تبدیل شود و افراد را وا دارد تا خانه و کاشانه خود را در جست وجوی فرد دل باخته اش رها کند.81 با وجود چنین شواهدی است که می تواناینترنت را عامل ترویج انحراف های اخلاقی در جامعه به ویژه برای نسل جوان دانست.

● بازداری زدایی در اینترنت

یکی از کارکردهای اینترنت، بازداری زدایی است. دو اصطلاح بازداری و بازداری زدایی، در نظریه روان تحلیل گری فروید مطرح شده است. در این دیدگاه، به مهار تکانه های غریزی بُن توسط فرامن بازداری گفته می شود. بُن مرکب از غریزه ها، گرایش ها و خواسته های شخص است. اصرار بُن بر ارضای بدون قید و شرط این غریزه ها و گرایش ها است. بُن افزون بر اینکه انسان را برای رفع نیازهای اساسی برمی انگیزد، دارای جنبه های منفی و خواسته های نامقبول نیز هست. فرامن، نقطه مقابل بُن و تابع ارزش های اخلاقی است. فرامن می کوشد ارضای نیازها و گرایش های بُن را محدود ساخته و از خواسته های غیراخلاقی بازداری کند.

در حالت عادی و به ویژه در موقعیت هایی که فرد در حضور دیگران است، بُن تحت مراقبت فرامن قرار می گیرد؛ یعنی از بروز این تکانه های غریزی بازداری می شود، ولی در مواقع خاص این مراقبت کم رنگ تر شده و بازداری زدایی صورت می گیرد. یکی از موقعیت هایی که زمینه بازداری زدایی را فراهم می کند، اینترنت است. در اینترنت، افراد اعمالی را انجام می دهند و چیزهایی می گویند که به طور عادی و در دیدارهای رو در رو آنها را انجام نمی دهند. پژوهش گران این وضعیت را ناشی از اینترنت می دانند.82

در اثر بازداری زدایی، چه بسا افراد به جست وجوی مطالب و تصویرهای هرزه نگاری بپردازند و به جاهایی که احتمال این گونه مطالب را می دهند، سربزنند؛ جاهایی که هرگز در جهان واقعی و حضور دیگران بازدید نخواهند کرد.

علل بازداری زدایی در اینترنت چیست؟ در اینترنت چه چیزی هست که فرد را از قید و بندهای روانی و اخلاقی آزاد می کند و سبب می شود قفل نیازها و احساسات درونی شکسته شود؟

یافته ها نشان می دهد گمنامی و نامریی بودن ، دو عامل اصلی بازداری زدایی در اینترنت است. در بسیاری از محیط های اینترنتی، افرادِ دیگر نمی توانند شما را ببینند. نامریی بودن این جریت را به افراد می دهد که به جاهایی بروند و کارهای بکنند که در خارج از اینترنت نمی کردند. نامریی بودن با گمنامی هم پوشی دارد. در ارتباط های متنی، دیگران نمی توانند شما را ببینند، یا صدای شما را بشنوند و شما نیز نمی توانید صدای آنها را بشنوید و آنها را ببینید. افراد در این گونه ارتباط ها، نگران این نخواهند بود که از سوی کسی تهدید شوند؛ زیرا هر کاری که انجام دهند، گمنام خواهند ماند.83

یانگ84 در گزارش خود می گوید زنانی که نشانه هایی از اختلال به اینترنت را بروزمی دهند، از دانستن اینکه کسی آنها را نخواهد شناخت، آرامش می یافتند.85

● خلوت اینترنت و انحراف های اخلاقی

جدای از آشفتگی های روانی، اینترنت از نظر اخلاقی نیز مشکل ساز است. در پژوهش ها به برخی ویژگی های اینترنت همچون دست رسی آسان، ناشناس ماندن مصرف کنندگان آن و... اشاره شد. بر اساس مفاهیم و آموزه های دینی، می توانیم اصطلاح خلوت اینترنت را در اینجا به کار ببریم. وقتی در قلمروی که فرد در آن قرار دارد، کس دیگری حضور نداشته باشد و رفتار او از چشم دیگران مخفی بماند، آن قلمرو را می توان خلوت شخصی نامید. انسان از برخی کارها در آشکار و حضور دیگران پرهیز می کند، ولی چه بسا به محض دور شدن از چشم دیگران مرتکب آن شود؛ زیرا اساسا خلوت آسیب زا است. یکی از مصداق های بارز خلوت، خلوت اینترنت است. اینترنت با توجه به ماهیت، محتوا و شرایط و ویژگی هایی که دارد، زمینه را برای انواع انحراف های اخلاقی آسان می کند. شیطان در همه حال وسوسه انگیز است، ولی قدرت وسوسه انگیزی و تأثیر وسوسه های او در خلوت و در فضایی که فرد بدون آگاهی دیگران، به راحتی امکان دست رسی به انواع تصویرها و محتواهای جنسی مستهجن را دارد، بیشتر می گردد.

بنابراین، ماهیت اینترنت، ماهیت شیطانی و وسوسه انگیز است و در بسیاری از روایت های اسلامی از خلوت کردن، به ویژه در موقعیت هایی که زمینه گناه فراهم است ـ مانند خلوت کردن با نامحرم ـ نهی شده است.86

همان گونه که روشن است، با توجه به محتوای اینترنت و گرایش بسیاری از کاربران آن، خطری بالقوه به شمار می آید.

در پژوهشی که برسون، فرون و آفتاب88 انجام دادند، یک دختر نوجوان اظهار داشت ارتباط از طریق اینترنت، مانند نقابی در برابر دنیا است؛ می توانید هرچیزی می خواهید بگویید و هر کاری می خواهید انجام دهید و هرگز هم کسی شما را نمی شناسد و از کار شما آگاهی نمی یابد .89 این اظهار نظر، هرچند سخن یکی از پاسخ دهندگان به پژوهشیدرباره گمنامی اینترنتی است، یکی از مسایل مهم روان شناسی اینترنت، یعنی تأثیرهای گمنامی را بر بروز اعمال غیراخلاقی از سوی کاربران اینترنت اثبات می کند. ماهیت گمنام اینترنت می تواند سبب شود افراد کارهایی بکنند و چیزهایی بگویند که در خارج از آن نمی کنند. در پژوهش برسون، فرون و آفتاب، هنگامی که از دختران نوجوان مورد پژوهش، پرسیده شد که آیا هرگز در اینترنت کاری انجام داده اند که در زندگی واقعی از آنان سر نمی زند، 60% آنها گزارش دادند در برخی از انواع سکس های مجازی شرکت داشتهاند.90

گرینفیلد91 (1999م.) در پژوهشی، رفتار اینترنتی خود گزارشی نزدیک به 18 هزارنفر را که به نظرسنجی شبکه خبری ABC پاسخ داده بودند، بررسی کرد و به این نتیجه رسید که اینترنت عاملی بالقوه خطرناک است و به دلیل وجود حوزه های محتوایی ویژه، مانند تصویرهای جنسی، قمار، بازار بورس و سکس مجازی از آن سوء استفاده می شود. در این پژوهش، چندین عامل تحریک کننده دیگر نیز در اینترنت بازشناسی شده است که زمینه سوء استفاده از اینترنت را فراهم می آورد. این ویژگی ها عبارتند از:

1) نزدیکی مضاعف؛ در میان همه شرکت کنندگان زن و مرد، هنگامی که در داخل خط بودند، نزدیکی مضاعفی (41درصد) گزارش شد و در میان الزام های اینترنتی، این شاخص به 75 درصد رسید؛

2) بی قید و بندی؛ 43 درصد از آزمودنی ها، تجربه ای از بی قید و بندی را گزارش کردند؛

3) نبود محدودیت ها؛ 39 درصد از کاربران آن لاین، به نبود نظارت و محدودیت در استفاده از اینترنت اذعان کردند؛

4) ویژگی فرازمانی؛ بیشتر آزمودنی ها در این پژوهش، فرازمانی بودن اینترنت را یکی از عوامل خطرساز دانسته اند؛

5) خارج از کنترل بودن؛ بسیاری از آزمودنی ها، احساس خارج از کنترل بودن خود را به هنگام استفاده از اینترنت تأیید کردند.92

بر اساس این پژوهش ها، چه بسا افراد به ویژه جوانان و نوجوانان در نتیجه اتصال به اینترنت و نبود مراقبت از سوی خانواده و دیگر نهادهای مسیول، در موقعیت های خطرناک قرار بگیرند.

بولن و هاره (2000م.) در پژوهشی با عنوان اینترنت؛ پی آمدهای آن بر سلامت و رفتار ، از پنج عامل به عنوان آسیب هایی که کاربران اینترنت را تهدید می کند، نام برده اند. این عوامل عبارتند از:

1) ماهیت سانسور نشده اینترنت و ناتوانی افراد در ارزیابی دقیق اطلاعاتی که با آن مواجه می شوند؛

2) پی آمدهای منفی دیدن هرزه نگاری ها و محتواهای جنسی و غیراخلاقی؛

3) پی آمدهای تحریک جنسی؛ در این فضای مجازی، این احتمال هست که افراد به طور ناخودآگاه از داده ها و تصویرها تأثیر پذیرند. از نظر روان شناسی، ما می توانیم محرک هایی را ثبت کنیم که از ادراک آنها ناآگاهیم. در واقع، می توانیم به نوعی یادگیری و تأثیرپذیری از محرک های جنسی در اینترنت معتقد باشیم که آگاهانه نیست و افراد بدون قصد و آگاهی به ثبت آن اقدام می کنند. این گونه یادگیری، در اصطلاح یادگیری پنهان 93 نامیده می شود.94

4) خطرهای بالقوه ناشی از فراهم شدن دیدارهای شخصی آن لاین با افراد گوناگون؛

5) پی آمدهای مواجهه با پایگاه ها یا منابع آزار دهنده و تهدید کننده.95

امروزه درباره اینکه چه فرد یا افرادی مسیول نهایی ایمنی و سلامت روانی جوانان و نوجوانان به هنگام اتصال به اینترنت هستند، اختلاف نظر وجود دارد. آیا این مسیولیت بر عهده قانون گذاران، مربیان و نهادهای اجتماعی و خانواده است یا شرکت ها و افرادی که داده هایشان را روی اینترنت می فرستند؟

در زمینه مدیریت اینترنت، به منظور پیش گیری از آسیب های فرهنگی و روان شناختی و روشی که باید به کار برده شود، دیدگاه ها و راهکارهای مختلفی (آموزشی، مداخله دولت، نرم افزارهای فیلتر کردن، برنامه های جای گزین و...) ارایه شده که از گستره بحث ما در این مقاله خارج است.

3) اعتیاد به اینترنت

اگر بپذیریم که هر چیزی می تواند جنبه اعتیادآور و بیمارگونه به خود بگیرد، در این صورت کاملاً منطقی خواهد بود که از اعتیاد به اینترنت سخن بگوییم.

توجه زیادی که امروزه روان شناسان و روان پزشکان درباره اعتیاد به اینترنت دارند، نشان می دهد این موضوع همچنان مهم و بحث برانگیز است.

● تاریخچه بحث اعتیاد به اینترنت

اگرچه مفاهیمی مانند اعتیاد به تکنولوژی یا رایانه را شاتون96 در سال 1991م. بررسیکرده بود، ولی اعتیاد به اینترنت (IAD) اصطلاحی بود که چند سال بعد، اورلی97(1996م.) گریفیث98 (1997م.) و یانگ99 (1996، 1998م.) رواج دادند.100

تشخیص صحیح این نوع اعتیاد، بسیار دشوار است؛ به گونه ای که در ویرایش چهارم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی ، هنوز اختلالی با این عنوان گنجانده نشده است. اورزاک (1999م.) اعتیاد به اینترنت را نوعی اختلال می داند که فرد صفحه رایانه را جذاب تر از واقعیت زندگی روزمرّه می بیند. به نظر او، هر کس رایانه دارد، در معرض اعتیاد است، ولی افراد خجالتی، تنها و بی حوصله آسیب پذیری بیشتری دارند.101

نبود روابط پایدار و صمیمی با دیگران، نداشتن اعتماد به نفس و به طور کلی، شکست در عرصه های گوناگون زندگی، زمینه را برای اعتیاد افراد به اینترنت فراهم می کند. نتایج پژوهش یانگ (1997م.) در این زمینه نشان داد یکی از دلایل مهم اعتیاد به اینترنت در افرادی که روابط عمومی کمتری دارند، به دست آوردن حمایت های اجتماعی است.102 پژوهش یانگ، یکی از معدود پژوهش های تجربی است که انگیزهافراد را از اعتیاد به اینترنت به طور همه جانبه ارزیابی کرده است. این پژوهش نشان داد یکی از انگیزه های اصلی این نوع ارتباط ها، به دست آوردن حمایت های اجتماعی است.103 حمایت اجتماعی با ارتباط های اینترنتی زودتر و آسان تر به دست می آید. با ورود به اتاق گپ زدن میان اعضا در فضای اینترنت، نوعی همسانی و آشنایی پدید می آید که دارای ارزش ها، معیارها، زبان، نشانه ها و نوآوری های ویژه است و همگان با این هنجارها هم نوایی می کنند. در این فضا، بسیاری از اطلاعات شخصی، میان افراد رد و بدل می شود، بدون اینکه احساس ترس، طرد شدن و در معرض داوری بودن وجود داشته باشد. ایجاد این نوع ارتباط، پویایی گروهی و حمایت اجتماعی پدید می آورد. به ویژه نیازهای اساسی کسانی را که در این زمینه مشکل دارند، برآورده می کند. به ویژه کسانی که شرایط محیطی و موقعیتی آنها ایجاب می کند که در منزل بیشتر بمانند (ناتوانان جسمی، بازنشسته ها، خانه دارها و...). این گونه حمایت های اجتماعی در گذشته با شبکه همسایگی و پیوندهای دوستانه به دست می آمد، ولی امروزه به دلیل شرایط جدید زندگی به ویژه در شهرها و موقعیت های آپارتمان نشینی تا حد زیادی از دست رفته است. از این رو، افراد می کوشند آن پیوندها را از طریق سرگرم شدن به اینترنت و روابط اینترنتی جبران کنند. البته آسیب پذیری در این گونه شرایط بیشتر است و با گذشت زمان، چه بسا اعتیاد به اینترنت را در پی داشته باشد.

برخی پژوهش ها، پی آمدهای اعتیاد به اینترنت را بررسی کرده اند. ایوان گلدبرگ104(1995م.) اعتیاد به اینترنت را یکی از آسیب های روان شناختی بسیار زیان بخش می داند که کنش وری بهنجار و سلامت روانی فرد را در جنبه های مختلف مختل می کند. برخی پی آمدهای منفی اعتیاد به اینترنت بر اساس یافته های گلدبرگ عبارتند از:

1) دگرگونی های شدید در سبک زندگی به منظور گذراندن زمان بیشتری در شبکه؛

2) کاهش کلی فعالیت های بدنی؛

3) بی توجهی به سلامت فردی و در نتیجه، پرداختن به سرگرمی های اینترنتی؛

4) دور شدن از فعالیت های مهم زندگی؛

5) کمبود خواب و یا تغییر الگوهای خواب، برای گذراندن زمان بیشتری در شبکه؛

6) کاهش معاشرت و در نتیجه، از دست دادن دوستان؛

7) غفلت از خانواده؛

8) بی توجهی به مسیولیت های شغلی و شخصی.105

پژوهش های جدیدتر نشان می دهد افزون بر اینکه وابستگی رفتاری یا اعتیاد به اینترنت،106 نوعی بیماری یا آسیب روانی است، همچنین پدیده ای مزمن و فراگیرشمرده می شود که با خسارت های جدّی جسمانی، خانوادگی، شغلی، اجتماعی و روانی همراه است. مهم ترین پی آمدهای اعتیاد به اینترنت باتوجه به شدت آن، عبارتند از: اختلال افسردگی؛ گوشه گیری و انزوا؛ اختلال در میزان خواب و زمان آن؛ خستگی بیش از حد؛ فشارهای روانی؛ از دست دادن فرصت های شغلی؛ اختلال در روابط میان فردی؛ اختلاف های خانوادگی، مشکلات درسی، افکار پرخاشگرانه و میل جنسی زود رس.107

نتیجه گیری

با توجه به آنچه گذشت، اینترنت در کنار دست آوردها و کاربردهای انکارناپذیر و مثبتی که در زمینه های گوناگون دارد، پی آمدهای نامطلوبی نیز به همراه دارد که می بایست مورد توجه والدین، مربیان و همه مسیولان امر تعلیم و تربیت و برنامه ریزان فرهنگی جامعه قرار بگیرد. در اینجا، تنها به چند توصیه کلی بسنده می کنیم.

ـ والدین باید پی آمدهای منفی استفاده بیش از حد از اینترنت و آسیب های اخلاقی ناشی از آن را به فرزندان خود بازگو کنند.

ـ آنها باید بر رفتار فرزندان شان در استفاده از اینترنت نظارت کنند و روش های استفاده درست و مفید از اینترنت را به آنها آموزش دهند.

ـ از قرار دادن رایانه در اتاق های شخصی فرزندان و پشت درهای بسته بپرهیزند.

مسیولان و نهادهای فرهنگی ـ اجتماعی نیز وظیفه دارند فرهنگ استفاده درست و سالم از اینترنت را به افراد جامعه به ویژه جوانان و نوجوانان که بیشتر در معرض آسیب هستند، آموزش دهند.

باید دانست فیلتر کردن هرچند لازم است و به طور موقت می تواند جلوی سوء استفاده از اینترنت را بگیرد، ولی آنچه در شرایط کنونی لازم است و باید دولت روی آن سرمایه گذاری کند، ایمن سازی، تقویت باورهای دینی و بارور کردن روحیه تقوا و خودداری است.

تنها در این صورت است که فرهنگ استفاده درست از اینترنت در جامعه نهادینه می شود و از آسیب ها و خطرهای منفی آن جلوگیری می شود.