حسادت و پیامدهای مخرب

حسادت یکی از مخرب ترین احساسات در زندگی بشر است. بعضی از این احساس با عنوان گناه یاد می کنند، گناهی که می گویند خداوند حتی برای آن مجازاتی مقرر نساخته چرا که وجود این احساس در انسان، خود از هر مجازاتی دردناک تر است.حال ببینیم چگونه محیط خانواده و به دنبال آن جامعه باعث به وجود آمدن حسادت و رشد آن می شود. حسادت یعنی خوشحال نشدن از موفقیت دیگران و در مراحل پیشرفته تر، به شعف آمدن از شکست دیگران. یکی از مهم ترین علل رشد این پدیده در جوامع انسانی، مقایسه شدن افراد با یکدیگر است.

مقایسه هایی که معمولاً به بهتر و بدتر قلمداد شدن و به دنبال آن، تحسین یکی و تحقیر دیگری می انجامد. هر فردی برای رشد و شکوفایی استعدادهای خویش به اعتمادبه نفس نیازمند است؛ اعتمادبه نفسی که با تشویق بجا و به موقع به ویژه در دورهِ کودکی و نوجوانی در فرد شکل می گیرد.برعکس ، سرزنش و تحقیر اگر به دنبال مقایسهِ فرد با دیگران صورت گیرد، باعث به وجود آمدن احساس حسادت می شود. کمتر کسی در میان ما یافت می شود که مکرراً با دیگران مقایسه نشده و برای نقطه ضعف هایش تحقیر و سرزنش نشده باشد. این مقایسه ها معمولاً از کودکی و در خانه، در بین خواهران و برادران و همچنین بچه های همسن و سال و در مدرسه در بین شاگردان شروع می شود و در بزرگسالی نیز به گونه ای نامریی اما مستمر ادامه می یابد.

● پیامدهای مخرب مقایسه

1) حسادت: طبیعتاً وقتی موفقیت کسی ، به چماقی تبدیل شود برای تحقیر افرادی که هم ردیف و قابل مقایسه با او هستند- همکلاسان و همکاران، بچه های فامیل و حتی گاه خواهران و برادران - آنان از این موفقیت خوشحال نخواهند شد.

2) کارشکنی: مقایسه همچنین باعث می شود افراد از فراهم آوردن امکاناتی که بتواند دیگران را به موفقیتی برساند دریغ کنند و حتی از راه های گوناگون مانع پیشرفت آنها شوند (چوب لای چرخ گذاشتن و سنگ اندازی.)

3) عیب جویی از دیگران: عیب جویی از دیگری باعث می شود که در مقایسهِ احتمالی با او پیروز شویم. برای مثال، وقتی مرتب همسر و فرزندان دیگران را به رخ همسر و فرزندان خود کشیدیم، آنان را وادار می کنیم تا با عیب جویی حتی نادرست، شخصیت آنها را در نظر ما مخدوش کنند و بدین وسیله در مقایسه های احتمالی بعدی سربلند بیرون آیند. کوچک و ناچیز انگاشتن موفقیت های دیگران و گرفتن ایرادهای جزیی از کارِ دیگران، تمایل به لطمه زدن به حیثیت سیاسی و اجتماعی و علمی دیگران با اظهارنظرها و نقدهای غرض ورزانه و ترور شخصیت نیز که در سطوح بالاتری از جامعه صورت می گیرد می تواند ریشه در همین پدیده داشته باشد.

4) احساس رضایت از کوچک شدن دیگران: کم شاهد نبوده ایم که ایراد گرفتن از یک شخص و کوچک شدن او باعث رضایت فرد یا افرادی شده است که احتمال داشته با او مقایسه شوند. این احساس رضایت را معمولاً وقتی یکی از فرزندان مورد انتقاد یا شماتت والدین قرار می گیرد در چهرهِ بقیهِ خواهران و برادران می توان دید و به همان نحو هنگامی که رییس به کارمندی انتقاد یا اعتراض می کند در چهرهِ سایر کارمندان. حتی بسیاری از ادبا و نویسندگان ما نیز که داعیهِ رهبری فرهنگی مردم را دارند در همین دایرهِ بستهِ مقایسه و رقابت و حسادت اسیرند.

5) کتمان، تظاهر، دروغ و تقلید: ترس از مقایسه شدن با دیگران و تحقیر شدن باعث می شود افراد علاوه بر تلاش برای بالا رفتن از پله های هرم اجتماعی، به کتمان نداشته های مادی و علمی خود بپردازند یا به داشتن آنها تظاهر کنند. اصطلاحاتی چون قمپز درکردن، خالی بندی، پز عالی، جیب خالی در همین مورد مصداق می یابد. این ترس همچنین باعث می شود که مردم صورت خود را با سیلی سرخ نگه دارند و به تقلید از شیوهِ زندگی کسانی بپردازند که در سطوح بالاتر و مورد تقدیر و توجه جامعه هستند. به علاوه،در جوامعی که افتخار و ننگ یک فرد، افراد خانواده و فامیل را نیز تحت تأثیر قرار می دهد، دروغ گفتن در مورد نقاط ضعف و کمبودهای خانواده و بستگان رواج می یابد.

6) کنجکاوی، مچ گیری و قضاوت: کنجکاوی چیزی نیست جز میل شدید به دانستن چیزها. پیشرفت بشر در بسیاری از زمینه ها تا اندازهِ زیادی مرهون حس کنجکاوی اوست. اما نوعی از کنجکاوی که در اینجا مد نظر است و یکی دیگر از خصایص مخرب و آزاردهندهِ ماست، علاقه به داشتن اطلاعات در مورد کسانی است که با ما منافع مشترکی دارند و احتمال دارد که با ما مقایسه شوند، مانند همکلاسی، همکار، همسایه و فامیل. این اطلاعات معمولاً شامل مواردی است از قبیل میزان درآمد آنها، چیزهای تازه ای که خریده اند، محلی که تعطیلات خود را در آنجا گذرانده اند، یا مدارک و مدارجی که کسب کرده اند. این کنجکاوی به شکل مطرح کردن سؤالات متعدد مستقیم یا غیرمستقیم از خود افراد یا اشخاص دیگر بروز می یابد. از طرفی، مخفی کردن نقاط ضعف و دروغ پردازی در مورد نقاط قوت، خود منجر به مشکوک شدن افراد نسبت به یکدیگر و تحریک بیشتر کنجکاوی آنان و ایجاد حالت مچ گیری در افراد نسبت به یکدیگر می شود. چنین است که گاه فقط با دیدن یک مورد یا شنیدن یک جمله در موردیک شخص که مغایر تصوری است که او از خود در ما ایجاد کرده است، دربارهِ او قضاوت و حکم صادر می کنیم.

7) توهم و تفسیر اعمال دیگران: نتیجهِ این وضعیت تفسیر رفتارها و گفتارهای دیگران بر مبنای فاصله ای است که نسبت به ما در هرم اجتماعی دارند. بدین معنی که اگر یکی از همکاران، کار ما را مورد تمسخر قرار دهد، اهمیتی نمی دهیم و حتی با او هم کلام نیز می شویم. اما همین عمل را از جانب شخصی که در ردهِ پایین تری از ما قرار دارد حسادت و از جانب شخصی که در ردهِ بالاتری از ما قرار دارد توهین تلقی می کنیم چرا که تصور می کنیم او با این عمل قصد به رخ کشیدن موقعیت خود و در نتیجه تحقیر ما را داشته است.

8) مقایسهِ دایمی خود با دیگران و احساس برتری و کهتری: مقایسه شدن های متوالی باعث می شود که اگر کسی هم ما را با دیگری مقایسه نکند، خودمان این کار را انجام دهیم. بدین معنی که دیگران را از نظر شغل، درآمد، میزان تحصیلات، همسر و فرزندان و... با خود مقایسه می کنیم و اگر در این مقایسه برنده نشدیم در مقابل آنان احساس کهتری و اگر موفق شدیم احساس اعتمادبه نفس و غرور می کنیم.

9) نیاز به تعریف و تمجید شنیدن و مطرح شدن: بدون شک، تحقیر شدن های متوالی، زخم هایی در روح به وجود می آورد که مرهم شان شنیدن تعریف و تمجید و جلب توجه کردن و مطرح شدن است. در حقیقت، نیاز به شنیدن تعریف و تمجید سکه ای است که روی دیگر آن تاب نیاوردن انتقاد است. به بیان دیگر، هرچه افراد جامعه ای تحمل بیشتری برای پذیرش انتقاد داشته باشند، به همان میزان کمتر از تعریف و تمجیدهای افراطی و ستایش های اغراق آمیز و دروغین خوشحال می شوند و بالعکس افرادی که تحمل کمتری برای شنیدن انتقاد دارند، لذت بیشتری از شنیدن تعریف و تمجید می برند.

10) تلاش برای رسیدن به موقعیت های افتخارآمیز و احترام برانگیز: نیاز به مطرح شدن باعث می شود که به دنبال کسب چیزهایی برویم که در جامعه ملاک ارزش و احترام است. با توجه به اینکه ثروت و مدرک و به دنبال آن موقعیت اجتماعی معیار ارزش در جوامع غیردموکراتیک است، اکثریتی به دنبال آن می روند. فراهم نبودن شرایط و امکانات برای همگان باعث می شود که عده ای از راه های نادرست و با فدا کردن ارزش های انسانی به کسب این ارزش های قراردادی بپردازند. ناکامی در این راه باعث به وجود آمدن احساسات منفی همچون کینه، نفرت، سرخوردگی، یأس و پوچی در افراد جامعه می شود. بنابراین بذر اعتمادبه نفس و عشق را با تشویق خصوصیات یا قابلیت های مثبت فرزندانمان در منزل و شاگردانمان در مدرسه بکاریم و از مقایسه کردن آنها با دیگران و از مقایسه کردن هر انسان با انسان دیگر اجتناب کنیم و با این عمل موجبات رشد و شکوفایی بیشتر افراد جامعه را در هر سن و شرایطی فراهم آوریم.