روانشناسی و انواع ناآرام

کارکردگرایی (functionalism) به عنوان نخستین نظام منحصر به فرد در روان شناسی آمریکا که به دنبال بررسی فرآیندها و کارکردهای ذهن بود و به همین دلیل در مقابل ساختگرایی وونت و تیچنر قرار میگرفت، متاثر از جریانات پیش از خود بود. در این میان، کارکردگرایان بیش از همه خود را وامدار نظریه تکامل داروین میدانند. داروین با طرح نظریه خود مدعی شد که موجود زنده برای بقای خود به هر عملی دست می زند تا آنجا که با همنوع خود میستیزد و مسلما در این نبرد آن که قوی تر است سربلند از میدان نبرد بیرون میآید و موجود ضعیف تر محکوم به فنا می شود. طرح 2 مفهوم کلیدی قانون تنازع بقا و انتخاب طبیعی، موجب تحولی شگرف در روان شناسی نوین شد. در این مقاله سعی بر آن است تا ماهیت نظریه تکامل مورد بررسی قرار بگیرد و به ثمرات آن اشاره شود. بدون شک تحلیل و نقد این نظریه خود مجالی دیگر را میطلبد.

● چارلز داروین

هرچند خاندان داروین از شهرت علمی برخوردار بودند، ولی پدر او چندان به آینده داروین امیدوار نبود. با وجود این ابتدا او را به ادینبورگ فرستاد تا به تحصیل در رشته پزشکی بپردازد، ولی بی علاقگی داروین به این رشته موجب شد لباس کشیشی تن کند و به فراگیری آموزه های دینی مشغول شود. در خلال سال های 1831 تا 1836 به واسطه سفری علمی به دور دنیا، تحولی عظیم در زندگی او به وجود آمد. پس از بازگشت از این سفر برآن شد تا مهم ترین هدف زندگی اش یعنی ارایه نظریه تکامل (theory of evolution) را تحقق بخشد؛ هرچند داروین مطالعات بسیاری در این زمینه کرد و به گردآوری شواهد علمی بسیاری پرداخت تا نظریه اش از پشتوانه علمی کافی برخوردار باشد، ولی 22 سال از طرح نظریه اش خودداری کرد.

آنچه موجب طرح علنی نظریه تکامل شد نامه آلفرد راسل والاس (Alfred Russel Wallace) به داروین بود. والاس در نامه خود نظر داروین را درباره نظریه تکامل جویا شده و همین امر بر داروین گران آمده بود. او دیگر سکوت را جایز نمی دانست و به همین دلیل چنین به والاس پاسخ داد:

برای من دشوار می نماید که حق تقدم چندین ساله خود را از دست بدهم و به هیچ وجه مطمین نیستم که این امر جنبه عدالت قضیه را تغییر دهد.

کتاب منشاء انواع به وسیله انتخاب طبیعی (on the origin of species by means of natural selection) توسط داروین در سال 1859 منتشر شد و نکته جالب این که تمام 1250 نسخه کتاب چاپ شده در همان روز نخست انتشار به فروش رفت. انتشار این کتاب و طرح نظریه تکامل موجب شد علوم زیستی در کانون توجه دانشمندان قرار گیرد. نظریه تکامل طرحی ابتدا به ساکن نبود بلکه ریشه های آن را می توان در دوران یونان باستان نیز جستجو کرد. آنچه اهمیت کار داروین را نشان می دهد نگاه علمی او به این مساله است. اندک زمانی پیش از داروین، پدربزرگ او که ایراسموس داروین

(Erasmus Darwin) نام داشت چنین اظهار کرد که تمام حیوانات خونگرم از یک رشته یا لیف (filament) جاندار که آفریدگار بدان حیات بخشیده به وجود آمده اند. در سال 1809 دانشمند دیگری به نام لامارک (Lamark) به طرح دیدگاه خود درباره تکامل پرداخت. اوتلاش کرد نظریه ای رفتاری از تکامل را فراهم آورد. مطابق دیدگاه او تغییرات جسمانی و بدنی حیوانات در نتیجه تلاش های موجود زنده برای سازگارکردن خود با محیط پیرامونش شکل می گیرد. از نگاه او چنین تغییراتی به صورت ارثی به نسل های بعدی نیز منتقل می شود. به عنوان مثال گردن دراز زرافه طی گذشت قرون متمادی و در تلاش برای کسب غذا به این شکل درآمده است.

در کنار دیدگاه دانشمندانی چون ایراسموس داروین و لامارک، کاوش های کاوشگران حکایت از این امر داشت که فسیل ها و استخوان های مکشوفه متعلق به حیواناتی است که نسل آنها منقرض شده است. نتیجه چنین تحقیقات و کاوش هایی طرح این نظریه بود که اشکال حیات از زمان خلقت تاکنون روندی ثابت نداشته و پیوسته در حال تغییر بوده است. تغییر و تحول، کلید واژه این نظریه بود، ولی آنچه نقص این نظریه به شمار می رفت فقدان شواهد علمی کافی در اثبات این نظریه بود. انتشار کتاب منشاء انواع توانست این نقص را تا حدودی برطرف کند.

در بررسی نظریه تکامل داروین می توان چنین گفت که این نظریه بر 3 نکته اصلی تاکید می کند:

ـ نکته اول: موجودات زنده از نسلی به نسل دیگر تغییر می یابند و اولادی با خصوصیات تازه به وجود می آورند.

ـ نکته دوم: این فرآیند زمان های طولانی دوام داشته و گروه ها و انواع بسیاری به وجود آورده است که هم اکنون زندگی می کنند و گروه هایی که زندگی کرده و از بین رفته اند.

ـ نکته سوم: این موجودات زنده با هم رابطه دارند. همین طور گروه ها و خانواده هایی که این حیوانات و نباتات به آنها تعلق دارند.

آنچه داروین در کتابش مطرح کرد بحث درباره مساله تحول انواع و شکل گرفتن آنها از اشکال ساده بود؛ اما او سخنی از انسان و منشاء آن به میان نیاورد.

با وجود این، اهالی کلیسا دیدگاه های داروین را الحادی نامیدند و چنین بیان کردند که نظریه داروین در نهایت منجر به این سخن خواهد شد که انسان زاده میمون است. این اتهام، اتهامی سنگین و در عین حال بی اساس بود. به همین دلیل داروین 5 سال وقت خود را مصروف مطالعه کشف منشا انسان کرد. ثمره مطالعات این دوران در قالب کتابی به نام اصل انسان منتشر شد. داروین در این کتاب کوشید با شواهد علمی نشان دهد که انسان دارای اصل حیوانی است و در نتیجه با انسان ریخت های خویش قرابت دارد. به عبارت دیگر، مقصود نهایی داروین بیان این مطلب بود که انسان و انسان ریخت ها از اجداد مشترک نتیجه شده اند. به علت نبود اطلاعاتی کافی در مورد این اجداد مشترک، عنوان حلقه مفقوده به آنها اطلاق شد.

● مالتوزیانیسم

یکی از افرادی که تاثیر بسزایی در آرا و اندیشه های داروین داشت توماس مالتوس (Thomas Malthus) بود. مالتوس در سال 1789 کتابی با عنوان رساله ای درباره اصل جمعیت به نگارش درآورد. او در این رساله چنین اظهار کرد که جمعیت کره زمین برحسب تصاعد هندسی و ذخیره مواد غذایی به صورت تصاعد عددی (حسابی) در حال افزایش است. نتیجه چنین سخنی این بود که تعادل برقرار کردن میان جمعیت کره زمین و ذخیره مواد غذایی مستلزم از بین رفتن عده کثیری از افراد است. بدون شک در چنین شرایطی تنها نیرومندترین و زیرک ترین انسان ها باقی خواهند ماند. ذکر این نکته نیز ضروری است که مالتوس برای جلوگیری از افزایش جمعیت انسانی زمین به 2 عامل اصلی اشاره می کند:

الف) عامل سلبی: به این معنی که عده ای از افراد از تولیدمثل محروم شوند.

ب) عامل تخریبی: که همان جنگ، قحطی و امراض است.

داروین پس از مطالعه نظریه مالتوس، آن را به عالم جانداران تعمیم داد و اصلی چون اصل تنازع بقا (struggle for existence) و انتخاب طبیعی (natural selection) را مطرح کرد. او معتقد بود هر جانداری از همان آغاز زندگی با عوامل ناسازگار و رقبای خویش مقابله می کند و همین امر بقای او را تضمین می کند. بدون شک آن عده که یارای مقابله نداشته باشند محکوم به فنا خواهند بود.

از نگاه داروین کوشش برای بقاء عامل اصلی گزینش جانداران برای تکثیر است. به عبارت دیگر چنین می توان گفت که ثمره تنازع بقا، انتخاب طبیعی است. به واسطه انتخاب طبیعی تنها جانداران واجد صفات ممتاز به حیات خویش در طبیعت ادامه می دهند. به واسطه انتخاب طبیعی، مهارت ها یا صفات برتر یک نوع که امکان بقاء را فراهم کرده اند به فرزندان آن نوع نیز انتقال داده می شود. از سوی دیگر به دلیل این که تغییر، اصلی مسلم در وراثت است فرزندان نیز تغییراتی را در این مهارت ها و صفات مشاهده خواهند کرد. دامنه این تغییرات آنچنان می تواند وسیع باشد که تفاوت های موجود امروزی در میان انواع بدان وسیله قابل تبیین و توجیه است.

طرح نظریه تکامل، واکنش های مختلفی به دنبال داشت. در میان مذهبیون 2 جبهه گیری در قبال این نظریه به وجود آمد: گروهی از این اندیشه استقبال کردند و گروه دیگر که بیشتر اهالی کلیسا بودند این نظریه را با روح حاکم بر انجیل ناسازگار یافتند و نظریه داروین را تلاش برای عزل خالق و فریبی بزرگ نسبت به آغاز آفرینش تلقی کردند.

● ثمرات نظریه تکامل

تحقیقات و پژوهش های داروین بویژه طرح نظریه تکامل مسیر جدیدی را در روان شناسی بر سر راه علاقه مندان به این رشته گشود. تاکید بر پیوستگی انسان و حیوان زمینه ظهور پژوهش های تطبیقی در روان شناسی را فراهم آورد. از سوی دیگر مساله انتخاب طبیعی برای پیروان مکتب کارکردگرایی بسیار مفید واقع شد و کارکردگرایان توانستند مساله انطباق با محیط را در کانون توجه خود قرار دهند. ثمرات نظریه تکامل داروین را می توان به اختصار چنین بیان کرد:

1) طرح نظریه تکامل زمینه را برای ظهور روان شناسی کارکردی فراهم ساخت تا به جای عناصر و محتوای هشیاری که پیش از این در مکتب ساخت گرایی مورد توجه قرار می گرفت، نقش کنشی و انطباقی هشیاری در کانون توجه قرار گیرد.

2) علاوه بر تغییر در موضوع و هدف، روش های به کار رفته در روان شناسی نوین نیز تغییر و گسترش یافت و از روش های التقاطی در مطالعات روان شناسی استفاده شد. این بدان معنا بود که روان شناسی خود را نیازمند علومی چون زمین شناسی geology ، دیرین شناسی paleontology ،باستان شناسی archeology و جمعیت انگاری demography می دانست.

3) در نگاه ساخت گرایان تفاوت های فردی از اهمیت چندانی برخوردار نبود. حال آن که به واسطه طرح نظریه تکامل، این مساله در کانون توجه روان شناسان قرار گرفت.

4) با طرح نظریه تکامل این ایده نیز مطرح شد که میان کارکرد ذهنی انسان ها و حیوانات شباهت هایی وجود دارد و این مساله دیدگاه دکارت را با چالش جدی مواجه ساخت. دانشمندان به پژوهش و مطالعه درباره کارکرد ذهن حیوانات پرداختند و شاخه جدیدی به نام روان شناسی حیوانی را به آزمایشگاه روان شناسی معرفی کردند.

5) در نظریه تکامل بر نقش عوامل ذهنی بیش از پیش تاکید شده بود. داروین در نظریه اش به واکنش های هشیار انسان ها و حیوانات و نقش آن در انطباق با محیط تاکید می کند.

● سرفرانسیس گالتون

سرفرانسیس گالتون سال 1822در انگلستان متولد شد. همان اوایل جوانی به اصرار پدر به تحصیل پزشکی پرداخت، ولی مرگ پدر و بی علاقگی او به این رشته موجب روی برگردانی از آن شد. مدتی مسافرت کرد و تجربه های بسیاری را به دست آورد. در سال 1869 نخستین اثر مهم او در حوزه روان شناسی با عنوان نبوغ ارثی (Hereditary Genius) منشتر شد. او در این کتاب به طرح این مساله پرداخت که مردان برجسته (eminent) فرزندانی شایسته به جهان عرضه می کنند. به همین دلیل گالتون بر آن شد که باید تولید مثل افراد برجسته را تشویق و از تولید مثل افراد نامناسب جلوگیری کرد. برای تحقق چنین هدفی علم به نژادی (eugenics) را بنیان نهاد و مدعی شد که خصوصیات نژاد انسانی مانند چهارپایان اهلی می تواند از طریق انتخاب مصنوعی اصلاح شود. گالتون با انتشار مجله بایومتریکا (Biometrica) در سال 1901 و تاسیس آزمایشگاه علم به نژادی در سال 1904 به تکمیل طرح خود پرداخت.

● آزمون های روانی

گالتون معتقد بود که می توان هوش را بر حسب میزان ظرفیت شخص اندازه گیری کرد. در نتیجه هر چه میزان هوش فرد بالاتر باشد نشان از بالا بودن سطح تمیز حسی او خواهد بود. به سبب تلاش های گالتون در ابداع آزمون های روانی (mental tests) نام او به عنوان نخستین کسی که روان شناسی را به طور علمی کاربردی کرد در تاریخ روان شناسی نوین ثبت شده است؛ هر چند گفته شده است که اصطلاح آزمون های روانی از آن کتل شاگرد امریکایی اوست. امروزه بسیاری از آزمون های ابداع شده توسط گالتون به عنوان الگو برای ابزارهای به کاررفته در آزمایشگاه های روان شناسی به کار می رود.