روان شناسی اینترنت

شاید هیچ اختراعی و آفرینش دیگری هم چون اینترنت، پرشتاب، از همان آغاز زاده شدن، چنین دگرگونی سترگی را پدید نیاورده باشد.كتمان و پنهان داشتن اینترنت و نفی و انكار آن، در دنیای داده ها و جهان ارتباطات امروز به شوخی و مزاح بیشتر می ماند تا چه رسد به آن كه در مورد آن بتوان به فلسفه و در واقع، سفسطه پردازی پرداخت. باید پذیرفت كه هر آفرینشی كه با توده ی جمعیت عمومی آدمیان وابسته و همبسته باشد، اثرات روان شناختی و جامعه شناختی گوناگونی اعمال می كند. این نكته ی انكارناپذیر، در مورد رسانه های گروهی، صدچندان است.

رادیو و تلویزیون و حتی مطبوعات، در همه جوامع حتی دموكراتیك (مردم سالار)ترین آن ها ـ بسته و ایدیولوژیك است و گفتمانی یك سویه و اقتدار مآبانه را با مخاطبان می گشاید. اما اینترنت حیطه های نوینی پدید آورده است كه بر پایه مرزهای جغرافیایی بنیان گذارده نشده اند و بدین سان اجتماعاتی از دلبستگی ها و خواسته ها آفریده می شود كه چارچوب های مرسوم را پشت سر می گذارد. در اینترنت نوعی فردیت است كه حكومت می كند. كاربران اینترنت فضای غیر متمركزی است كه مافی هویتی همگون و یكپارچه است. با اینترنت، ابزار وجود و اعلام حضور می نمایند و هویت هایی را آشكار می سازند كه حتی از وجودشان هم آگاه نبوده ایم.

اینترنت هم اكنون پس از مطبوعات و رادیو و تلویزیون ، جایگاه هفتم را در رده بندی عوامل دگرگونی فرهنگی و روانی اجتماعی داراست. با این حال اینترنت، تعطیل بردار و پایان ناپذیر نیست و هر كشور و جامعه ای هم كه به چنین گمان باطلی بیندیشد، شكاف و جدایی دیجیتالی خویش را با كشورهای توسعه یافته، گسترده تر و ژرف تر می نماید. چنانچه در انگلستان بیش از پنچاه درصد خانه ها به اینترنت پیوسته اند و در بنگلادش حدود یك دهم درصد. شمار كاربران اینترنت در جهان، 600 میلیون نفر و در ایران، حدود دو میلیون نفر است. گفته شده كه در 5 سال آینده، شمار كاربران اینترنت در ایران، دست كم ده برابر می شود و در آغاز سال 1386، به رقمی بیش از بیست میلیون نفر می رسد. البته طبق برنامه ی توسعه مدیریت امور داده های شركت مخابرات، رقم 14 میلیون نفر در سال 2004 میلادی و شمار 35 میلیون نفر در سال 2006 میلادی (1385 خورشیدی) اعلام شده است.

اینترنت همان گونه كه پایان پذیر نیست، مهارپذیر هم نیست. به زودی همه ی كامپیوترهای همراه (La ptop) بدون نیاز به آنتن های بشقابی به طور مستقیم و بی سیم به ماهواره های مخابراتی مرتبط می شوند و Isp و Filtering و Search engine های امنیتی را پشت سر می گذارند. آنچه بیش از موتورهای كاوش گر امنیتی و صافی (فیلتر) گذاری و مهار I s p ها در پالایش و والایش كاربری اینترنت به كار می آید، آموزش كار با اینترنت از سال های پایانی دبستان و سال های آغازین دوره ی راهنمایی و ادامه ی آن در دبیرستان ها و دانشگاه هاست. هویداست كه هرچه كاربران اینترنت با زبان انگلیسی و دانش روز بیگانه تر باشند، میزان سركشی آنان به سایت های غیر اخلاقی و شرم ستیز و هنجارگریز بیشتر خواهد بود. چرا كه به جای پرداختن به استفاده های اطلاعاتی و علمی از این فضا به ناچار به جست و جوهای دیگری خواهند پرداخت.

گسترش اینترنت با چنان شتاب انفجارآمیزی انجام گرفت كه فرصت نیافتیم گامی به پس برداریم و به این ابزار ارتباطاتی _ كه آثار توانمندی بر رفتار ما بر جای می گذارد ژرف تر بنگریم. در عین حال، اینترنت، محیطی است كه در آن كاربران می توانند اثرگذار و اثرپذیر باشند _ مشروط به این كه آگاهی و پندار اندكی از چگونگی و علت دگرگونی هایی كه اینترنت، ممكن است در برداشت ها و رفتار آنها پدید آورد، در ذهن داشته باشند.

از محیط شبكه ی جهانی وب به عنوان گونه ای كتابخانه، قفسه ی مجلات، و نیز به عنوان یك خود ناشر استفاده می شود. اگرچه یك سیستم فهرست بندی مورد رضایت نیست و كاربران به شدت از مسایل مربوط به رهیابی شكایت دارند، اما بیشتر آن ها می گویند دست كم در نیمی از موارد، می توانند به آن چه در جستجویش هستند، دست یابند.

از دیگر ویژگی های اینترنت، این است كه وب به همه افراد، خدمات مطبوعاتی و انتشاراتی با نرخ بسیار ارزان ارایه می نماید، واقعیتی كه تأثیر روانی بالقوه ای دارد. همچنین پُست الكترونیك به صورت یكی از محیط های اینترنتی بسیار مهم برای كاربران شبكه درآمده است. و هم اینك كاربران پست الكترونیك، آن را در كنار وب، به عنوان یكی از فن آوری های ضروری تلقی می نمایند.

فضای شاخص دیگر بر روی اینترنت، همایش گفتگوهای نا هم زمان است. این همایش ها، كنفرانس های در حال جریان است كه در آن ها شركت كنندگان، موضوعات (زنجیره هایی) را آغاز می كنند و برای هم پاسخ هایی می فرستند و گفته های افراد دیگر را مطالعه می نمایند. این جلسات از آن جهت ناهم زمانند كه شما می توانید داده هایی پیرامون مباحث را كسب كرده، دیدگاه خود را در هرگاه از روز یا شب ارایه نمایید. بنابراین آهنگ كنفرانس ها ممكن است بسیار كُند باشد. تبادل نظر در مورد موضوعی واحد ممكن است روزها یا هفته ها ادامه یابد.

معدودی از گونه های گوناگون همایش های بحث و گفتگو وجود دارد كه به طور جزیی، جنبه های روان شناختی متفاوت دارد. یكی از آنها فهرست پستی است كه گونه ی ویژه ای از نشانی ضست الكترونیك و دارای مشخصه ی خودكار است. این فهرست، همه ی پیام های دریافتی را دوباره به سوی فردی كه در جلسه ی بحث و گفتگو شركت داشته، پست می كند. برای نمونه، ممكن است شما در صورت دلبستگی به سبك شناسی، بخواهید مشترك یكی تز صدها فهرست پستی GENTIPSـL، كه به این موضوع می پردازد، باشید. در چنین فهرستی مشتركات پیرامون چگونگی كاوش در مورد نیاكان خود، رهنمودهایی بیان می نمایند. هنگامی كه مشترك فهرست پستی شوید، امكان ورود به درون صندوق پست الكترونیك شما هم فراهم می شود و مشتركان دیگر به همه ی پیام های فرستاده شده ی شما دسترسی خواهند داشت.

اینترنت با روش هایی شگفت آور بر شیوه ی عملكرد افراد اثر می گذارد. چون افراد در برقراری نخستین ارتباط، بیشتر به پست الكترونیك، سایت های وب، همایش های بحث و گفت وگو و كمتر به تلفن، نامه و دیدارهای رو در رو متكی هستند، در برداشت های اولیه، نقاب شخصیتی درون شبكه ای نقش عمده تری را بیش از پیش ایفا می نماید. چنین به نظر می رسد كه درون شبكه (روی خط)، كمتر علاقه وجود دارد كه ریزه كارهای آداب معاشرت و نزاكت رایج در بر همكنش های اجتماعی به جا آورده شود.

در اینترنت، جنسیت نسبت به سن، آسان تر آشكار می شود. شركت كنندگان در گروه بحث تخصصی، خیلی كم از سن می پرسند، ولی در ایستار (موقعیت)های مناسب اجتماعی در صورت مشخص نبودن سن و جنسیت بی امان تر به شخص فشار وارد می شود كه آن ها را فاش سازد.

شركت كننده ای كه در اتاق های گپ زنی و به گونه ی فردی بیگانه به گروهی می پیوندد، ممكن است از همان آغاز گفت و گو انتظار دو پرسش را داشته باشد: چند سال دارید؟ و زن هستید یا مرد؟ این پرسش های مستقیم، به طور معمول به همین شكل ناخوشایند پرسیده می شود. هر از چند گاهی، این كاوش یا بازجویی ممكن است كمی زیركانه تر صورت گیرد. امكان دارد كه هم صحبت بپرسد آیا درس می خوانید؟ و اگر چنین است در دانشكده یا دبیرستان؟ هدف این كاوش ها كسب دو خیر اجتماعی ضروری است: سن و جنسیت شما. در محله های اجتماعی اینترنت، به كار بردن فشار برای فاش ساختن سن و جنسیت فراوان است. كاربران با همان روشنی گستاخانه ای كه در مورد سن، جنسیت یا خاستگاه افراد پرس وجو می كنند، در مورد نژادشان به كندو كاو نمی پردازند.

ویژگی های دنیای درون شبكه ای تا اندازه ای به علت بی نام و نشانی و نبودن نشانه های دیداری و شنیداری، مجموعه ی گسترده ای از نقش آفرینی ها، فریب ها، گفته ها یا نوشته های نیمه درست و گزافه گویی ها را امكان پذیر می سازد و در همین حال ما را نسبت به عواقب شان هوشیار می سازد.

پژوهش پیرامون نامه های الكترونیك مبادله شده بین دانشجویان دوره ی لیسانس در دانشگاه دولتی نیویورك در پلاستبرگ، نشان داد كه دانشجویان از این رسانه برای كاربردهای بی شماری استفاده می نمایند، ولی باز هم گذشته از هدف، سبك آن ها با گونه ای الگو سازگاری داشت. حتی دانشجویانی كه هرگز از پست الكترونیك استفاده نكرده بودند، هنجارها را پرشتاب از همدیگر آموختند و پست الكترونیك را به الگویی شبه گفت و شنود تبدیل نمودند. با نگاه كردن به چندین نمونه می توان برخی از چارچوب ها و هنجارها كلی را آموخت. املاهای غلط، اشتباه های نقطه گذاری، انحراف ها و جملات نا دستوری، به طور كامل مورد پذیرش بوده و حتی خواهان بیشتری دارند. شوخی های خارج از نزاكت، عشوه گری ها، جناس (بازی با واپگان) و كنایه همگی معمولند.

بسیاری از بررسی های ارتباطات با واسطه ی كامپیوتر نشان داده است كه بر خلاف زندگی واقعی، كه در آن ها غالب، موقعیت افراد مشخص می سازد كه چه كسی باید در بحث سهم و نفوذ بیشتری داشته باشد، گرایش گردهم آیی های بال واسطه ی كامپیوتر بر آن است كه به افراد دارای موقعیت های پایین تر نیز فرصت مساوی برای مشاركت در بحث بدهد. ساراكیسلر و همكارانش این پدیده را در پاره ای از نخستین پژوهش هایی كه در مورد بر همكنش های گروهی با واسطه ی كامپیوتر انجام گرفته بود، مشاهده كردند. از گروه های سه نفره خواسته شده بود تا با كار در حالت گپ زنی همزمان با استفاده از كامپیوتر، وضعیت پست الكترونیك ناهمزمان یا در موقعیت های رو در رو، در مورد مسایل گوناگونی به هم اندیشی دست یابند. آنان دریافتند كه در همه ی گروه ها، یكی از افراد گرایش به چیرگی بر گروه داشت ولی این موضوع در گروه های با میانجی گری كامپیوتر، بسیار كمتر مشخص می شود. این پدیدهٔ ی همترازسازی، به ویژه از آن جهت جالب است كه پژوهش نشان داده است كه تماس های مسیان گروهی، كمك شایسته ای بنماید. بنابراین كاربران در یك تصور دلنشین كه موعظه و توصیه ای در كار نیست به خیال آزادی مطلق، احساس شخصیت می كنند. ممكن است افراد در اینترنت ندانند كه شما به لحاظ شخصیتی چه ویژگی هایی دارید، ولی از این موضوع آگاهند كه آیا شما خبره یا تازه كارید. بنابراین یكی از ویژگی هایی كه در اینترنت برای تعریف و تمایز گروه های همبسته ی نخبگان به كار می رود، كاردانی و خبرگی یا به اصطلاح، تخصص گرایی است كه از جمله ایسم هایی است كه احتمالاً در اینترنت بیش از زندگی روزمره رایج است. برای نمونه در پاره ای از گردهمایی ها، آگاهی خودی ها از سوابق و هنجارها ممكن است خط فاصله ای بین پاره ای از گروه های همبسته(درون گروه ها) و برون گروه ها پدید آورد ولی در همین حال این فاصله چندان ارتباطی با نژاد، سن، جنسیت یا قومیت افراد نداشته باشد. در این گونه بحث ها، خرده متنی زیربنایی وجود دارد كه از چشم گروه تازه وارد، پوشیده می ماند.

اینترنت از گروه ناهمگونی از افراد، پشتیبانی به عمل می آورد، گروهی كه روز به روز ناهگن تر می شود. نامتحمل است كه افراد این گروه، همانند هر انسان نرمال دیگری كه در محیطی قرار گرفته باشد، یك دل و یك زبان و در همه ی موراد با همدیگر هم اندیش باشند. الگوهای ارتباط الكترونیك در اینترنت، به گونه ای است باز هم احتمال پیدایش هم اندیشی را كمتر می سازد. بسیار دشوار است كه بتوان در شبكه، شمار زیادی ار افراد را بر آن داشت كه در مورد بخش عمده ی هر موضوع، به هم اندیشی(توافق) برسند. زیرا الگوهای پیچیده ی ارتباط، رویدادهایی كه دور از همسایگان شماست، را در هاله ای از ابهام فرو می برد.