مدیریت نفس، آرام و پیوسته

● داشتن یا نداشتنِ هوس و خواسته

به طور کلّی، بسیاری از افراد، نیروی اراده را با هوس، اشتباه میکنند و تفاوتی بین آنها قایل نمیشوند. حال اگر بخواهیم به توضیح آن دو بپردازیم و آنها را معنا کنیم، هوس را میل (گرایش) غریزیِ سیریناپذیر تعریف خواهیم کرد، در حالی که اراده، مُلزَم نمودن اختیاری خویشتن است به تأمین یک خواسته ، که پس از تحقّق آن خواسته و یا با انصراف از آن، خاتمه مییابد. از همین دو تعریف ابتدایی برمیآید که اوّلاً هوس، به خودیِ خود، منفی نیست و ثالثا به فعلیّت رسیدن و عملی شدن هر هوسی، نیازمند اراده کردن است. هنگامی که میخواهیم کار بخصوصی را انجام دهیم میگوییم: دلم میخواهد ، ولی اگر آن کار، باب طبعمان نباشد، میگوییم: دلم نمیخواهد . پس هوس داشتن، مفهوم قبول عملی را پیدا میکند و نداشتن هوس، امتناع از انجام دادن آن عمل را میرساند.

امام صادق(ع)، پیروی از هوسها، بزرگترین دشمن برای مردم معرفی گردیده است.(2)

تبعیّت از احساس میل و بیمیلی در نهایت، از ما آدمهایی کاهل و خمود میسازد ؛ چون هرگونه احساسِ شور و نشاط و ابتکار و نیز جریت و شهامت را از شخص، باز میستاند و میل به تغییر دادنِ خویشتن و جهان را در او میمیرانَد.

انتخاب نحوه زندگی به طریق خواست و میل، موجب آن میشود تا سقف امکانات خود را پایینتر و پایینتر بیاوریم و شکست آتی خود را سهل تر بسازیم. شخصیتی که تنها به نحوه ارضای هوس های خود نظر دارد، سرانجام به نقطهای میرسد که دیگر جز برآوردن هوس و میل غریزی، هیچ کاری برایش نمیماند، در حالی که انسان، بجز هوسها نیروهای دیگری نیز در درون خود دارد (مثل قوّه تعقّل و تفکّر) که میتواند به مدد آنها رشد و تعالی و تکامل یابد، حالْ آن که هوسها، با فرسوده شدن تن آدمی و به تحلیل رفتن قوای مادّی او، فرسوده میشوند و یا ابزارهای تأمین آنها (اعضای بدن و حواسّ پنجگانه و...) ضعیف و ناکارآمد میشوند.

● هوس از دیدگاه دین

آنچه برای یک انسانِ کمالجو مهم است، چگونگی برخورد با این تمایلات درونی است؛ چرا که در اثر پیروی نادرست از همه خواستهها و هوسهایمان، به تدریج، درخشندگی عقل و ایمان در وجودمان را به خاموشی میرود و در نهایت، به درجهای پایینتر از حیوانات، تنزّل خواهیم کرد. قرآن مجید میفرماید: پیروی از هوای نفس مکن که تو را از خداوند، گمراه میکند .(1) بنابراین، انسان طالب کمال و سعادت و رشد و تعالی، کاملاً بر هوسها و تمایلات نفسانی خویش، نظارت دارد و در یک کلام، هوشیارانه نفس خویش را مدیریت و رهبری میکند

● نفس انسان، خاستگاه هوسها

اگر انسان به هرچه نفس، خواستار آن بود، تن داد، نفس را به مانند اسب سرکش در درون خود خواهد داشت که دیگر نمیتواند آن را کنترل کند و از آن، سواری بگیرد. پس اگر شخص میخواهد هوسهای خویش را کنترل کند، باید این اسب را رام کند و قدری او را گرسنه نگه دارد و به همه خواستههایش پاسخ ندهد تا بتواند در مواقع لزوم، از آن، در راه رشد و تعالی و عبادت و اطاعت، بهره ببرد و همواره آن را مغلوب عقل و قانون (یا دین و انضباط اجتماعی) بنماید.

در حدیثی از رسول خدا (ص) میخوانیم: دشمنترینِ دشمنان تو، نفس توست که بین دو پهلویت قرار گرفته است .(3) در مقابل نفس، گرایشهایی که موجب تعالی انسان میشوند، برخاسته از عقلاند که روح را پرواز میدهند و به خدا نزدیک میکنند.

● مردم در برابر هوسها

به طور کلّی، مردم در برابر هوسهایشان به سه دسته تقسیم میشوند:

ـ دسته اوّل: مردمی که به دلخواه خود عمل میکنند و چیزی مانعشان نمیشود و همواره به دنبال لذایذ مادّیاند و به برآوردن همه هوسهای خویش توجّه کامل دارند. اینان کسانیاند که منزلت متعالی انسانی و نیز سعادت آخرت خویش را قربانی لذّتخواهی چند روزه خویش میکنند.

ـ دسته دوم: کسانی هستند که برای خواستههای نفسانی و هوا و هوس خویش حدّ و مرزی مشخص میکنند و در حدّ توان و امکان، سعی دارند از موارد گناه و انحراف و نقض قوانین، دوری گزینند ؛ ولی از برآورده ساختن سایر خواستهها و تمایلاتشان خودداری نمیکنند.

ـ دسته سوم: کسانی هستند که اصل را بر مخالفت با هرگونه هوا و هوس قرار میدهند، مگر در مواردی که رضای خداوند در موافقت با تحقّق آن میل و هوس باشد، آن هم صرفا به قصد جلب رضای خداوند و نه به خاطر پیروی از هوا و هوس.

انسان هر اندازه به دلخواه هوسهایش عمل کند، از خِردش، و ناگزیر از خدا دور میشود . وقتی خدا به انسان کمک کند، مبارزه با هوا و هوس، با تمام مشکلاتش برای او آسان میشود، هرچند این کار، در آغاز، مشکل است. در ادامه به ارایه راهکارهایی برای مقاومت در برابر هوسها و اداره کردن آنها خواهیم پرداخت.

در آن هنگام که دختر و پسری، پیوند زندگی مشترک میبندند، باید بر اساس ضابطه گام بردارند و از پیروی هر خواسته و هوسی، خودداری نمایند. در غیر این صورت، هدف اصلیِ تشکیل خانواده، زیر پا نهاده شده است.

● مبارزهای آرام در مقابل هوسها

به طور کلّی، راه تقویت اراده انسان و کنار زدن هوا و هوس تمرین در پاسخ ندادن به خواستههای نامعقول نفس و به عبارت دیگر، هوسهای خطرناکی است که انسان را از مسیر زندگی سالم، خارج میکنند. انسان باید آرام آرام، با هوسهای پوچ و باطل خود به مخالفت برخیزد .

● صبر و خویشتنداری در برابر هوس

تردیدی نیست که یک انسان خردمند، فواید صبر و نتایج خوبِ کوتاه مدّت و درازمدّت آن را بر تبعات و عوارض سوء هوسرانی و نتایج نامطلوب آن، ترجیح میدهد. در این صورت، پایگاه صبر، یک پایگاه هشیارانه و آگاهانه و یک روش ارادی و اختیاری در زندگی است که در خلال آن، تحمّل سختیها بر هوسرانیها میچربد.

● زندگی مشترک و هَوَسمندیها

تشکیل خانواده، راه حل مناسبی برای تعدیل غرایز و برآوردن معقول برخی هوسهاست، پایبندی به هوسها، پیروی از خواستههای دل، زندگی را تیره میکند و رشتههای پیوند خانوادگی را از هم میگسلد. چه بسیارند سوء تفاهمها، حساسیتها، برخوردهای ناروا (و صریحتر بگوییم: بیتقواییها) که از برخی مردان یا زنان سر میزند و ارکان زندگی مشترک را (که بر حُسن نیّت و اهداف نیک انسانی بنا نهاده شده است) ویران میسازد. آری! ما معتقدیم هر سنّی و هر مرحلهای از زندگی، اقتضایی دارد. در سنین نوجوانی و جوانی، تظاهر و خودنمایی و احیانا برخی از اشتباهات، ممکن است نادیده گرفته و یا بخشوده شوند ؛ ولی در آن هنگام که دختر و پسری، پیوند زندگی مشترک میبندند، باید بر اساس ضابطه گام بردارند و از پیروی هر خواسته و هوسی، خودداری نمایند. در غیر این صورت، هدف اصلیِ تشکیل خانواده، زیر پا نهاده شده است.

شایان ذکر است که در منابع روانشناسی جدید، موضوع هوس و پرهیز و صبر را باید در زیر عناوینی چون: هوش هیجانی، مهار هیجان، وسوسه، مقاومت در برابر وسوسه، توان بازداری، کامروایی با درنگ (تحمّل به خاطر پاداشهای آینده)، و... جستجو کرد.