ترکش بیماری والدین بر قلب بچه ها-مجله مادر و کودک گوپی

بیماری از بدو وجود بشر وجود داشته است. لازمه زندگی و حفظ جان جنگیدن با خطرات محیطی بوده و است و تنها، شکل این خطرات و نوع دفاع بشر در برابر این خطرات متفاوت شده است. پس بیماری یا ناتوانی، پدیده ای اجتناب ناپذیر در زندگی است و با تلاش های شبانه روزی دانشمندان و پژوهشگران نیز هنوز کسی نتوانسته رمز سلامت جاودانه بشر را کشف کند. وقتی در خانواده ای پدر یا مادر دچار بیماری می شوند، خواه ناخواه این موضوع روی فرزندان آنها تاثیر می گذارد. در این نوشتار قصد داریم تاثیرات بیماری والدین را بر فرزندان آنها بررسی کنیم و راه حل هایی نشان دهیم که این مساله کمترین تاثیر منفی را روی بچه ها داشته باشد.

برای این که بتوانیم به بیماری با دقت بیشتری بنگریم آن را از لحاظ زمانی به 2 دسته بیماری های مقطعی و دایمی تقسیم بندی می کنیم و تاثیرات هر کدام را به ترتیب می شماریم.

در بیماری های مقطعی ممکن است گاهی یک سرماخوردگی ساده، یک شکستگی یا سنگ کلیه اتفاق بیفتد. گاهی نیز ممکن است شما به خاطر یک عمل جراحی زیبایی مدتی به استراحت احتیاج داشته باشید که این موضوع هم تاثیراتی بر کودک می گذارد و ما عمل های زیبایی را نیز جزو بیماری های مقطعی در نظر می گیریم و در کل بیماری هایی که طول درمان آنها تا یک ماه و کمتر است را مقطعی می خوانیم و طبیعی است هر چه شدت و مدت این بیماری کمتر باشد، تاثیرات کمتر و کوتاه مدت تری دارد.

کودکان زیر 3 سال تقریبا هنوز بینش درستی راجع به بیماری ندارند و معمولا بیماری را تنبیه می دانند، یعنی فکر می کنند اگر کسی عملی اشتباه انجام دهد و دیگران را ناراحت کند، بیمار می شود؛; اما کودکان بزرگ تر می دانند والدینشان بیمار شده و غمگین می شوند. بعضی بیماری ها با درد زیادی همراه است مانند سنگ کلیه و در این صورت بیماری همراه با ناله و گریه و شکایت فراوان از درد است که این بیماری ها تاثیر بیشتری در روحیه فرزندان دارد.

وقتی والدی بیمار می شود به طور ناخودآگاه از فرزندش هنگام بیماری دور می شود و این می تواند دلایلی از قبیل واگیردار بودن بیماری یا دردی که والد از بیماری می کشد و نمی تواند در کنار فرزندش باشد یا بستری بودن در بیمارستان و... باشد.این دوری بسته به سن کودک بر او تاثیر می گذارد مثلا در کودکان زیر 3 سال ممکن است یک نوع قهر روحی به وجود بیاید، یعنی کودکی که هر روز والد خود را می بیند یکباره همراهی او را از دست می دهد و احساس تنهایی می کند و به طور ناخودآگاه خشمی درونی او را فرا می گیرد و برای مبارزه با این خشم، خود را بی تفاوت به والد بیمار نشان می دهد و حتی تا مدتی پس از بیماری خیلی طرف او نمی رود. به این حالت قهر روحی می گویند. در کودکان بزرگ تر که معنی بیماری را بهتر می دانند این حالت کمتر اتفاق می افتد و تنها به دلیل این دوری دلتنگ می شوند و ممکن است بهانه گیری کنند و سراغ والد بیمار را بگیرند و دچار یک نوع افسردگی کوتاه مدت شوند. این حالت وقتی والد بیمار بهتر شد و توانست به فرزند خود بیشتر توجه کند، برطرف خواهد شد.

به دلیل این دوری مقطعی و یکباره ممکن است در خواب و خوراک بچه ها اخلال ایجاد شود بخصوص در کودکان زیر 3 سال وقتی مادر بیمار باشد، چرا که هنگام خواب و خوراک بیشتر با مادر سر و کار دارند و در این حالت بیشتر نبود او را حس می کنند و کمتر غذا می خورند و سخت تر به خواب می روند. این مورد نیز با برگشتن والد بیمار به کانون خانواده برطرف می شود و بتدریج به حالت اول خود باز می گردد.

احتمالا بچه ها در مدتی که والدشان بیمار است به 2 نوع خلق و خو روی می آورند یا گوشه گیر و ساکت می شوند یا بدخلق و عصبی؛; چرا که هنگام بیماری یک والد، والد دیگر نیز به طور ناخود آگاه بیشتر درگیر والد بیمار است و طبیعی است به فرزند خانواده توجه کمتری می شود. در این حالت معمولا بچه های زیر 3 سال عصبی می شوند و بچه های بزرگ تر گوشه گیر.

وقتی بچه ها از لحاظ روحی درگیر باشند و در توجه دیگران به خودشان کاستی ببینند نارضایتی خود را به نحوی نشان می دهند و ممکن است در ایام بیماری والدشان حرف های بزرگ ترها را گوش نکنند و به قول معروف شیطان شوند.

افت تحصیلی نیز در بچه هایی که به مدرسه می روند و بخصوص آنها که والد بیمار در درس خواندن به آنها کمک می کرده و دایم درس خواندن فرزندش را تعقیب می کرده بسیار شایع است. چون والدی که همیشه باعث درس خواندن فرزندش بوده و فرزندش برای او درس می خوانده حالا نیست و او انگیزه ای برای درس خواندن ندارد.

مساله ای که ممکن است برای بچه ها اتفاق بیفتد و باعثش دیگر بزرگ ترها باشند، احساس گناه است. گاهی دیده می شود کسی به کودک می گوید چون بچه بدی بودی مادرت یا پدرت مریض شده یا مثلا فلان کار را کردی و مادرت یا پدرت ناراحت هستند. در این حالت بچه احساس گناه می کند و این احساس گناه تاثیرات منفی فراوانی روی کودک دارد، بخصوص کودکی که هنوز بیماری را نمی شناسد و نمی داند چرا انسان ها درد می کشند. برای همین فکر می کند تقصیر اوست که والدش بیمار شده و باید تنبیه شود. این احساس گناه باعث تضعیف اعتماد به نفس کودک می شود. کودک فکر می کند هر بلایی سرش بیاید حقش است و باید به این خاطر تنبیه شود و عزت نفس خود را نیز از دست می دهد. احساس دلتنگی شدید از این موضوع ممکن است باعث افسردگی کودک شود.

یادگیری جسمی نکته دیگری است که بندرت در بچه ها رخ می دهد. بچه ها هرچیز را که می بینند یاد می گیرند. ممکن است استفاده از دارو یا مراقبت های دیگر پزشکی را یاد بگیرند و بخواهند انجام دهند، مثلا دارو بخورند یا دست خود را ببندند و از این قبیل. اما یادگیری جسمی می تواند فراتر ازاینها رود و در نوع بیمارگون و شدیدش فرزند دچار همان دردها شود، مثلا دل درد بگیرد یا بخواهد تظاهر به درد بکند و به خاطر جلب توجه دست به کاری زند که خود را بیمار کند. کودکی که مادرش سنگ کلیه گرفته است به این امید که سنگ کلیه بگیرد سنگ بخورد، چرا که فکر می کند اگر سنگ بخورد سنگ کلیه می گیرد. به این عمل یادگیری جسمی و تلاش برای بیمار شدن برای جلب توجه یا به خاطراحساس گناه می گویند.

ترس از بیماری، مشکل دیگری است که امکان دارد در بچه ها رخ دهد و با مواجهه با بیماری بسیار بترسند. وقتی بچه ای درد کشیدن والدش را که برایش مظهر قدرت بوده می بیند از این پدیده دچار واهمه می شود و اگر روزی خودش بیمار شود چون خاطره بدی از بیماری دارد، ممکن است براحتی روحیه خود را ببازد و نتواند بخوبی با بیماری روبه رو شود.

● بیماری های دایمی

بیماری های دایمی به 3 دسته ثابت مثل دیابت یا بیماران دیالیزی و.... بیماری های تحلیل دهنده مثل ام اس یا عفونت های مغزی و نخاعی و... و دسته آخر نیز معلولیت ها تقسیم می شوند.

بیماری هایی که دایمی هستند یعنی شرایطی دارند که همیشگی است و کودک باید بیماری والدش را بپذیرد، اما تاثیراتی که بیماری دایمی والد بر فرزند می گذارد به شرح زیر است.

از لحاظ روحی، بیماری دایمی به هر حال محدودیت ایجاد و بخشی از روابط والد و فرزندی را مختل می کند. اما بسته به نوع بیماری، این بخش نیز متفاوت است. تنهایی، یکی از پیامد های بیماری یک والد است. وقتی والدی از یک بیماری رنج می برد به مراتب وقت کمتری برای این که با فرزندش باشد دارد، بخصوص در بیماری های تحلیل دهنده این تنهایی با رشد بیماری افزایش پیدا می کند و بیشتر باعث تضعیف روحیه فرزندان می شود. ولی در معلولیت ها چون افراد معلول بتدریج با شرایط خود کنار می آیند و معمولا دردهای جسمی ندارند و تنها از محدودیت های مهارت حرکتی رنج می برند والد می تواند بیشتر با فرزندش باشد و کمتر این احساس تنهایی ایجاد شود.

بچه هایی که تجربه داشتن یک والد همیشه بیمار را در خانواده دارند معمولا به بیماری به شکل پدیده ای بسیار بد و نفرت انگیز نگاه می کنند و بینش شان نسبت به بیماری بسیار منفی تر از بقیه افراد شکل می گیرد.

گاهی ممکن است کودکی به خاطر بیماری والدش شرمگین باشد و اعتماد به نفس خود را در جوامع از دست بدهد.

معمولا بچه ها تا بزرگسالی می خواهند دنبال دلیل و مقصر بیماری والدشان بگردند و گاهی ممکن است خود را مقصر بیابند، مثلا با شنیدن این که پس از تولد تو مادرت بیمار شد فکر کند که وجود او باعث بیماری والدش شده است و این احساس گناه در رشد شخصیت او تاثیر بگذارد و حتی آسیب های جبران ناپذیری مثل اعتیاد را در برابر داشته باشد. چرا که در بیماری دایمی چون معمولا بهبود صورت نمی گیرد، اگر این احساس گناه شکل بگیرد و از بین نرود دایمی می شود و تاثیرات مخربی می گذارد.

مشکل در تحصیل می تواند یکی دیگر از مشکلاتی باشد که این بچه ها را تهدید می کند. وقتی کودکی پا به مدرسه می گذارد از همان ابتدا نیاز به تشویق و پیگیری های والدین در تحصیلش دارد و اگر والدین به دلیل بیماری نتوانند این انگیزه را در او ایجاد کنند و نقش یک مشوق را نداشته باشند، کودک نیز نمی تواند از همان اول به تحصیل علاقه مند شود و آن را با موفقیت پشت سر بگذارد.

بیم آن می رود کودکی که والد بیمار دارد به دلیل بروز ترحم اطرافیان و مراعات دیگران در رفتار و کردار، به قول معروف لوس بار بیاید و از لحاظ اخلاقی فردی شکل نیافته باشد. اگر به خاطر دلسوزی برای بچه ای که والدی بیمار دارد به تمام حرفهایش گوش دهیم و هرچه می گوید و می خواهد عملی شود و با ترحم ها و دلسوزی ها هیچ مسوولیتی اعم از اخلاقی و عملی و درسی به او ندهید فردی وابسته، پرتوقع و همیشه ناراضی از دیگران و از خودراضی باقی می ماند و بیماری والدش را توجیهی برای هر کارش می یابد.

بروز چاقی یا لاغری مفرط نیز در این بچه ها به دلیل بی توجهی به تغذیه یا به دلیل توجه و ترحم و افراط شایع است. بخشی از این اختلال اشتها ممکن است به دلیل افسردگی در کودک باشد که باید بررسی و برطرف شود.

● راه حل ها

برای این که بیماری والدین چه مقطعی و چه دایمی کمترین تاثیر منفی را روی فرزندانمان بگذارد، می توانیم به نکاتی که در ادامه می آید عمل کنیم.

1) پیشگیری از بیماری: از بسیاری از بیماری های مقطعی و دایمی با رعایت نکات بهداشتی و ایمنی می توان جلوگیری کرد. به همان اندازه که وقتی تشکیل خانواده می دهیم، دلبستگی ما به زندگی زیادتر می شود. به همان اندازه هم باید بیشتر مراقب سلامت خود باشیم چرا که ما وظایف مهمی در قبال خانواده داریم. پدری که سیگار می کشد و مشروبات الکلی مصرف می کند، خودخواسته و آگاهانه به خود و خانواده خود ضرر می زند و باعث بروز انواع بیماری های لاعلاجی که سلامت خود و خانواده را به خطر می اندازد می شود. والدینی که در رانندگی ایمنی را رعایت نمی کنند و با بروز یک تصادف دچار معلولیت می شوند، خود در این مساله مقصرند و می توانند با احتیاط از بروز آن جلوگیری کنند. مادری که به سبد غذایی خانواده اهمیت نمی دهد و در سن کم دچار پوکی استخوان می شود، می تواند تنها با خوردن چند لیوان شیر در روز و مصرف غذاهای مقوی در سلامت خود بکوشد. پس پیشگیری از بیماری کاری بس آسان تر از درمان و کنار آمدن با بیماری است. مدام تحت نظر پزشک باشید و اگر بیماری دارید که احتمال ارثی بودن آن می رود، فرزندان خود را نیز تحت نظر پزشک قرار دهید تا در صورت بروز بیماری در آنها زودتر دست به درمان بزنید.

معمولا بچه ها تا بزرگسالی می خواهند دنبال دلیل و مقصر بیماری والدینشان بگردند و گاهی ممکن است خود را مقصر بیابند.

2) توضیح راجع به بیماری: شما باید راجع به بیماری خود برای فرزندتان توضیح بدهید و راجع به فلسفه بیماری با او به گفتگو بنشینید و به او بفهمانید که بیماری در زندگی اجتناب ناپذیر است و ممکن است هر کسی به آن دچار شود. راجع به نوع بیماری نیز برایش توضیح پزشکی قابل فهمی ارایه کنید و اگر فرزند شما زیر 3 سال است به او بفهمانید که والدش بیمار است و این تقصیر کسی نیست و اصلا از عباراتی مثل این که تو بچه خوبی نبودی و مادرت مریض شد استفاده نکنید. چرا که باعث ایجاد احساس گناه در او می شوید. راجع به روند بهبودی بیماری نیز بخصوص راجع به بیماری های مقطعی فرزندتان را آگاه کنید و در جریان قرار دهید. این آگاهی دادن باعث می شود او بفهمد شما او را مهم می دانید و عضوی از خانواده حساب می کنید.

3) اگر می خواهید عمل جراحی انجام دهید که ضرورت پزشکی ندارد مثل عمل های زیبایی و... و اگر کودک زیر 2 سال دارید، دست نگه دارید. چرا که بخصوص در مادران وابستگی بین کودک و مادر زیاد است و اگر به یکباره جدایی بین و مادر و فرزند بیفتد و مادر نتواند به فرزند خود نزدیک شود، او را در آغوش بگیرد و... فرزندش دچار ضربه روحی می شود. پس تا حدامکان این گونه جراحی ها را که به استراحت مطلق چند روزه به بالا نیاز دارند به تعویق بیندازید.

4) تنهایی فرزند خود را پر کنید. معمولا در شرایط بیماری یک والد، وظیفه والد مقابل پر رنگ تر می شود و باید حواسش بیشتر به فرزندش باشد تا احساس تنهایی و خلاء نکند. با برنامه ریزی های دقیق برای کودک و وقت گذاشتن برای او می توانید این احساس را در او کمرنگ و کمرنگ تر کنید.

5) بیش از حد غمگین و ماتم زده نباشید و این غمگینی را به فرزندتان منتقل نکنید. امیدوار بودن را به فرزندتان بیاموزید و خود نیز امیدوار باشید چرا که در دنیا هیچ چیز غیرممکن نیست و بدترین بیماری ها نیز با امید و توکل به خدا بهبودی یافته اند. انتقال غم و اندوه به فرزندتان جز به بار آوردن فرزندی افسرده و ضعیف برای شما چیزی ندارد.

6) ارتباط والد بیمار با فرزندش نباید قطع شود، حتی اگر بیماری واگیرداری دارید با زدن ماسک یا رعایت مسایل ایمنی می توانید با فرزند خود ارتباط برقرار کنید یا حتی اگر در بیمارستان بستری هستید، می توانید با تلفن یا در زمان های ملاقات ارتباط خود را با فرزندتان حفظ کنید. این ارتباط می تواند از تنهایی فرزند شما بکاهد و باعث تقویت روحیه شما و فرزندتان شود. حتی می توانید از او کمک بخواهید تا به شما روحیه بدهد این کار برای خود او نیز مفید است. به او بگویید دلتان برایش تنگ می شود و محبت خود را به او ابراز کنید.

7) تربیت و آموزش کودک نباید به بیماری والد ربط داده شود. فرزند شما به هر حال باید مهارت ها را یاد بگیرد اخلاق و رفتار درست را بیاموزد. پس به این بهانه که یکی از والدین بیمار است نباید در تربیت کودک کوتاهی شود یا زیادی به او آسان گرفته شود. در درس خواندن هم همین طور است. کودک نباید بیماری والدش را بهانه قرار دهد و از زیر درس خواندن در رود و شما نیز نباید به او این فرصت را بدهید تا از وظایفش فرار کند و نباید با ترحم و دلسوزی بیجا به تمام حرف هایش گوش دهید. از دیگران هم بخواهید که به او ترحم نکنند و او را پر توقع از دیگران بار نیاورند. محبت لازمه روابط والدین فرزندی است ولی گوش دادن به تمام خواسته های کودک محبت نیست، بلکه خیانت به اوست. چرا که با این کار فرزند شما نمی تواند بفهمد کدام رفتارش درست و کدام نادرست است و در آینده دچار مشکل می شود. شما باید رفتارهای مثبت فرزندتان را تشویق و در برابر رفتارهای بدش بی تفاوت باشید و اگر کار اشتباهی را چند بار تکرار کرد، به او تذکر دهید و برایش توضیح دهید که کارش اشتباه است.

8) در درس خواندن او را تشویق کنید و از او غافل نشوید. این به معنی آن نیست که پا به پای او درس بخوانید بلکه فقط او را به حال خود رها نکنید و از وضعیت تحصیلی او باخبر باشید و اگر دچار مشکلی شد به او کمک کنید. در این زمینه ارتباطتان را با معلمان و مشاوران او در مدرسه قطع نکنید و موضوع بیماری والد فرزندتان را با مدرسه در میان بگذارید تا اگر اولیای مدرسه رفتاری از فرزند شما دیدند که از علایم مشکلاتی مثل افسردگی یا گوشه گیری یا عدم تمرکز بود، به شما اطلاع دهند تا بتوانید آن را پیگیری و حل کنید.

9) در بیماری های مقطعی طبیعی است که جو خانه کمی عوض می شود و بخصوص اگر بیمار در خانه باشد، کمی محدودیت برای همه ایجاد می شود مثل رعایت سکوت و... که باید با توضیح همراه باشد تا کودک بداند برای چه او را محدود می کنند. اگر کودک زیر 2 سال است باید تاحدامکان او را محدود نکند و بیمار را در جای مناسب تری نگهداری نمایید. مثلا شما نمی توانید به کودک یک ساله بگویید به مادرت نزدیک نشو چون مثلا جراحت دارد و نمی تواند تو را در آغوش بگیرد. در این شرایط بهترین کار دورنگهداشتن بچه و بیمار از هم است. اما در بیماری های دایمی نباید فرزندتان را محدود کنید چرا که او حق زندگی دارد و باید مثل بقیه بچه ها زندگی کند اما با یک سری برنامه ریزی ها و آموزش ها می توانید هم اسباب آسایش بیمار و هم آزادی کودک را فراهم کنید. مثلا ساعات خواب بیمار را با خواب کودک تنظیم کنید که هر وقت بیمار می خوابد کودک نیز در حال استراحت باشد یا برای این که انرژی کودک تخلیه شود او را بیرون از خانه برده و به او اجازه دویدن و بازی کردن بدهید تا بتواند در خانه بیشتر مراعات کند. اما در کل توقع نداشته باشید فرزند شما در هر سنی که هست مدام سکوت کند و آرام راه برود برای این که همیشه در خانه بیماری وجود دارد که در حال استراحت است ولی در عین حال می توانید آموزش های لازم را نیز برای این که بتواند بیشتر مراعات کند به او بدهید.

10) دادن مسوولیت به فرزندتان یک کمک بزرگ به روحیه و رشد اوست. برای این که سر فرزندتان را گرم کنید، می توانید یک سری مسوولیت راجع به بیمار را بر حسب سنش به او بدهید. مثلا دادن قرص های بیمار یا کمک به راه رفتن و...

11) در این راه حتما از مشاوران و روان شناسان کمک بخواهید تا آنها هم راهکارهای مناسبی برای بهبود وضعیت روحی خود و فرزندتان به شما بیاموزند.

● اگر درست عمل کنید

در صورتی که به این مسایل درست عمل کنید و بتوانید یک تعادل خوب در خانواده برقرار کنید، می توانید از وضعیت بیماری به نقاط مثبتی در تربیت فرزندتان نیز دست یابید. کودکانی که یک والد بیمار دارند، معمولا خودکفاتر از بقیه بچه ها بار می آیند بویژه کودکان اول چرا که مسوولیت بیشتری در خانواده دارند. این بچه ها مفاهیمی مثل همکاری و مهربانی رابه خوبی می آموزند و روحیه پرستاری و مراقبت از ضعیفان در آنها تقویت می شود و یاد می گیرند ضعف جسمی به معنی پایان زندگی نیست و از همه مهم تر قدر سلامت خود را می دانند و محدودیت های زندگی کمتر آنها را می آزارد و به قولی آنها فولاد آبدیده می شوند و از پس مشکلات زندگی بخوبی بر می آیند.

پس با بروز یک بیماری زندگی خود و فرزندتان را فراموش نکنید و با رعایت نکات گفته شده و برقراری تعادل و دوری از افراط و تفریط به فرزندان خود کمک کنید و از اثرات منفی وجود بیماری در خانواده خود بکاهید.