شیوع دوباره تب مرگبار-مجله مادر گوپی

امروزه دیگر نمی توان از ریشه کن شدن یک بیماری که واکسن آن نیز تولید شده است مطمین بود، چرا که جهش های ژنتیکی می تواند در هر مقطعی، بدون کوچک ترین پیش آگهی، نوع مقاوم و جدیدی از یک ویروس، میکروب یا انگل را به وجود آورد که نسبت به واکسن یا داروی کنترل خود کاملا مقاومت نشان دهد.به این ترتیب علی رغم پیشرفت های چشمگیر محققان عرصه های پزشکی در زمینه پیشگیری و درمان های دارویی، هر لحظه یک بیماری کنترل شده می تواند به یک چالش یا دردسر بزرگ همگانی تبدیل شود.

طی یکی دو هفته اخیر نیز خبرهای رسیده از برخی کشورهای آفریقایی نشان از بروز مقاومت دارویی انگل مالاریا می دهد. مالاریا بنا بر گزارش سازمان بهداشت جهانی، عامل مرگ و میر سالانه 5/1 تا 3 میلیون نفر در جهان است که از این میان زنان باردار و کودکان، کمترین مقاومت را در برابر بیماری دارند؛; بعلاوه خطر شیوع دوباره مالاریا به دنبال بی اطلاعی بسیاری از افراد در معرض خطر، از ناکارآمدی واکسن این بیماری به مراتب خطرناک تر می شود.

یکی از بزرگ ترین مشکلات کنترل جهانی مالاریا، گستردگی و شدت مقاومت انگل به داروهای ضد مالاریاست. این مقاومت منجر به آن شده است که پیشگیری دارویی در بسیاری از مناطق گرمسیری دیگر قابل استفاده نباشد. ظهور مقاومت دارویی به معنی افزایش خطر عوارض جانبی یا مخارج بیشتر در استفاده از داروهای جدید است. مقاومت دارویی در مالاریا یعنی توانایی سویه انگل در زنده ماندن و تکثیر در حضور غلظت هایی از دارو که به طور معمول انگل های همان نوع از پلاسمودیوم را از بین می برد یا از تکثیر آنها جلوگیری می کند. این مقاومت تحت تاثیر 2 عامل قدرت سازگاری پلاسمودیوم و استفاده از داروهای ضد مالاریا در پیشگیری و درمان در مناطق بومی به وجود می آید.

امروزه مقاومت به داروهای ضد مالاریا بسرعت در مناطق گرمسیری رو به افزایش است. به دنبال مقاومت دارویی پلاسمودیوم فالسیپارم (انگل مالاریا) به موثرترین داروهای ارایه شده برای کنترل مالاریا یعنی کینین و کلروکین از سال 1910 تاکنون در کشورهای آفریقایی، آمریکای لاتین و آسیای جنوب شرقی، آرتمیسینین (Artemisinin) و مشتقاتش سالانه حدود 200 میلیون نفر به مالاریا مبتلا می شوند.

● شایع ترین تب انگلی دنیا

عامل مالاریا انگل تک یاخته پلاسمودیوم است و به 2 صورت پلاسمودیوم ویواکس و پلاسمودیوم فالسیپاروم شیوع دارد که وسعت انتشار پلاسمودیوم ویواکس بیشتر است. جدی ترین شکل این بیماری توسط انگل پلاسمودیوم فالسیپاروم ایجاد می شود. وقتی که این انگل به جریان خون انسان راه یابد به کبد می رود و در آنجا تکثیر می شود. سپس اشکال جدید این انگل در خون منتشر می شوند و به گلبول های قرمز خون حمله می کنند و در نهایت آنها را از بین می برند.

انگل مالاریا یک میزبان اصلی بی مهره دارد که پشه آنوفل است و به عنوان میزبان اصلی تلقی می شود و یک میزبان مهره دار دارد که انسان است، بنابراین بیماری مالاریا یک چرخه طبیعی را بین انسان و پشه طی می کند. عامل بیماری مالاریا در بدن پشه، تکامل جنسی خود را طی می کند یعنی گامت های انگل مالاریا در دستگاه گوارش پشه به وجود می آید و بر اثر ترکیب گامت های نر و ماده، سلول تخم ایجاد می شود. انگل بیماری مالاریا در بزاق پشه استقرار می یابد و هرگاه پشه آلوده شخص را بگزد بزاق سرشار از انگل پشه وارد بدن انسان می شود و پس از دوره کمون، این تک یاخته ایجاد علایم خونی می کند، به این صورت که با انجام آزمایش خون ابتلا به بیماری مشخص می شود. تب و لرز، کم خونی، رنگ پریدگی در چهره، کاهش وزن، تعریق شدید و ایجاد تورم در کبد و طحال از جمله نشانه های فرد مبتلا به مالاریاست.

● حساسیت و مقاومت

حساسیت به این بیماری غیر از استثناهای ژنتیکی، همه جایی است. بزرگسالان که در مناطق بسیار بومی زندگی کرده و همه ساله در معرض گزش نیش پشه آنوفل آلوده قرار دارند تحمل یا مقاومت در مقابل ابتلا به شکل بالینی بیماری پیدا می کنند.

● مالاریا در ایران

جایگاه ایران به لحاظ میزان موارد مالاریا در 22کشور منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت، نه تنها در وضعیت بحرانی نیست، بلکه ضمن داشتن وضعیتی مناسب، این امیدواری وجود دارد که با همکاری سازمان جهانی بهداشت طی یک دوره کوتاه چند ساله مالاریا در ایران حذف شود. مالاریای ایران برخلاف مالاریای آفریقا و کشورهای دیگر، تابع شرایط اقلیمی است که این وضعیت ممکن است به این نگرانی دامن بزند که با افزایش بارندگی در مناطق پرخطر، احتمال شیوع بیشتر نیز وجود دارد. به این ترتیب در مناطقی از ایران همچون سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان موارد ابتلای به این بیماری در حال افزایش است و با توجه به این که زاد و ولد پشه مالاریا در آب صورت می گیرد، پیش بینی می شود با توجه به افزایش میزان بارندگی در این مناطق، مالاریا در مناطق یادشده شایع تر شود. البته مالاریای رایج در ایران از نوع خوش خیم یعنی از نوع پلاسمودیوم ویواکس است که عامل مرگ و میر نیست. نوع مرگبار مالاریا، فالسیپاروم است که تنها 7 درصد موارد مالاریای در کل کشور را تشکیل می دهد. گفتنی است در بسیاری از کشورهای دنیا که مالاریا در آنها شیوع دارد میزان موارد ابتلای به نوع خطرناک فالسیپاروم 90درصد و میزان شیوع نوع کم خطرتر مالاریا یعنی ویواکس 10درصد است به همین دلیل مرگ و میر بر اثر مالاریا در ایران یا وجود ندارد یا این که در حدود یک یا دو مورد در سال است. جالب است بدانید در تقسیم بندی سازمان جهانی بهداشت در منطقه مدیترانه شرقی 5 کشور افغانستان، پاکستان، سودان، سومالی و یمن به عنوان پرخطرترین مناطق انتقال مالاریا شناخته شده اند.

● مقاومت دوباره انگل مالاریا

اخیرا دانشمندان در سراسر جهان شواهدی پیدا کرده اند که نشان می دهد پشه مالاریا نسبت به قوی ترین داروی مقابله با این بیماری مقاوم شده است. گویا روند مقاومت از کامبوج شروع شده و اگر فورا جلوی آن گرفته نشود می تواند به یک فاجعه جهانی تبدیل شود.

شرکت هایی هستند که اقدام به تولید داروهای قلابی و فروش بدون کنترل آن می کنند و توانسته اند تاثیر داروها را در مقابله با مالاریا کاهش دهندگفته می شود تا به حال حدود 2 تا 3 روز طول می کشید تا داروی آرتمسینین (Artemesenin) که پیشرفته ترین دارو برای مقابله با مهلک ترین نوع مالاریاست، انگل مالاریا را از خون بدن انسان بیرون کند؛; اما آزمایش های اخیر نشان داده است اکنون پاکسازی خون 5 تا 6 روز طول می کشد.تحقیقات دانشمندان نشان می دهد انگلی که باعث شیوع این بیماری می شود، بتدریج نسبت به این دارو مقاومت پیدا می کند. به علاوه نگرانی از این نظر وجود دارد که نسل های قبلی داروهای مالاریا نیز به همین شکل، تاثیر خود را از دست دادند.

● انگل هایی که نمی میرند

البته هنوز مشخص نیست چه عواملی منجربه مقاومت در برابر مالاریا شده است. برخی معتقدند ضعف سیستم بهداشتی و استفاده صحیح نکردن از داروی ضد مالاریا از عوامل موثر باشند.از سوی دیگر شرکت هایی هستند که اقدام به تولید داروهای قلابی و فروش بدون کنترل آن می کنند و به این ترتیب توانسته اند تاثیر داروها را در مقابله با بیماری مالاریا کاهش دهند. داروهای قلابی دارای مقدار کمی از داروی اصلی هستند و به همین دلیل تشخیص آن در آزمایش های رایج تعیین استاندارد پزشکی ممکن نیست. اما از وقتی که این داروها به بازار راه یافته اند باعث افزایش مقاومت بیماری مالاریا شده اند. از این رو دانشمندان و سازمان بهداشت جهانی معتقدند یکی از راه های مبارزه با مالاریا، جلوگیری از تولید این داروهاست.

به هر حال به نظر می رسد مقاومت دارویی در مالاریا به توانایی سویه انگل در زنده ماندن و تکثیر در حضور غلظت های مختلف بر می گردد که تا پیش از مقاومت به طور معمول انواع انگل های آن نوع را به طور کامل از بین برده یا از تکثیرشان جلوگیری می کرده است. در کل می توان گفت 2 عامل اصلی باعث مقاومت انگل می شوند یکی سازگاری پلاسمودیم در برابر واکسن ودیگری استفاده از داروهای ضد مالاریا در پیشگیری.

● پیشگیری و کنترل بهتر از درمان

ایجاد مقاومت دارویی در انگل مالاریا اتفاق تازه ای در دنیا محسوب نمی شود و در مقاطع زمانی مختلف در کشورهای گوناگون دیده شده است.در چنین شرایطی شاید موثرترین کاری که می شود در کشورهایی که بیشتر این بیماری شیوع دارد، انجام داد اجرای برنامه های کنترل و پیشگیری از مالاریا است که بیشتر بر افزایش آگاهی مردم از راه های انتقال بیماری و ترغیب آنها به اجرای برنامه های بهداشتی است.

به بیان دیگر، ایجاد آگاهی و هوشیاری در جامعه برای مراقبت از بیماری، تشخیص سریع و درمان آن، پیشگیری چند جانبه با بکاربردن پشه بندهای آغشته به حشره کش، اصلاح و بهسازی محیط برای کنترل حشرات و ایمن تر کردن حاملگی ها چرا که کودکان و زنان باردار بیشتر در معرض خطر بیماری هستند. تمرکز تحقیقات بر تولید داروهای جدید، واکسن و حشره کش ها و کمک و پشتیبانی فعالیت های اپیدمیولوژیک و عملیاتی نیز اقدامات هماهنگ شده برای تقویت خدمات بهداشتی موجود و سیاست ها و تهیه و تدارک حمایت های فنی می توانند از مهم ترین اقدامات ضروری تلقی شوند.