آب گرفتگی در مرکز فرماندهی-مجله مادر و کودک گوپی

بدن انسان پر از شگفتی است. حتی در زمان عادی زندگی کردن شما و آرام نشستن شما هم اعضا و ارگان های مختلف بدن تان با یک هارمونی و نظم بی نظیر در حال کار کردن هستند. اما گاهی یک مشکل کوچک می تواند تمام این نظم را به هم بزند؛; مشکلی مانند بسته شدن یک شکاف کوچک درون مغز...

مغز مرکز فرماندهی بدن است. این ارزشمندترین عضو بدن در صندوقچه ای محکم و پوشیده به نام جمجه حفاظت می شود و به غیر از این درون این صندوقچه هم روش های دیگری برای محافظت از مغز وجود دارد. مثل روزنامه هایی که کنار یک ظرف چینی ارزشمند داخل یک کارتون می گذارند تا مانع ضربه خوردن آن شود، در درون جمجمه هم سیستم مشابهی وجود دارد. ترشح مایع مغزی نخاعی که از عروق مغزی به داخل جمجمه و بطن های مغزی ترشح می شود، به غیر از سیستم ایمنی و تغذیه و یا شستشوی سلو ل های مغزی، کنترل فشار داخل مغز و نخاع را هم تامین می کند اما گاهی در اثر حوادث مختلفی مسیر تخلیه این مایع مسدود می شود و با افزایش ترشح مایع به داخل مغز بیماری خاصی به نام هیدروسفالی به وجود می آید.

● هیدروسفالی چیست؟

کلمه هیدروسفالی از ریشه دو کلمه یونانی هیدرو به معنی آب و سفالوس به معنی سر است و در اصطلاح یعنی آب درون سر. مسیر حرکت مایع مغزی نخاعی از اطراف مغز به درون بطن های مغزی و سپس از یک شکاف باریک به قسمت قاعده مغز و از آنجا به اطراف نخاع است. هنگامی که به هر دلیلی تعادل بین ترشح مایع مغزی نخاعی و تخلیه و بازجذب آن به خون به هم بخورد، هیدروسفالی به وجود می آید. به غیر از مسایل ژنتیکی و بعضی مشکلات مادرزادی، مسایلی مثل آسیب به سر، خون ریزی های مغزی، عفونت مثل مننژیت و یا تومورهای مغزی می توانند با مکانیسم های مختلف (بستن مسیر تخلیه، یا ترشح بیش از حد) باعث افزایش مایع مغزی نخاعی درون جمجمه شوند. اما شایع ترین علت هیدروسفالی و معروف ترین آن، علت مادرزادی است که معمولا یک مورد از هر پانصد مورد تولد را درگیر می کند. هیدروسفالی مادرزادی اغلب زمینه ژنتیک دارد و یا نقصی در جریان تکامل سیستم عصبی جنین باعث آن می شود اما مشکلاتی مثل خون ریزی های مغزی هنگام زایمان و عفونت مادر هم هیدروسفالی را به وجود می آ ورند.

● چه علایمی دارد؟

علایم هیدروسفالی بسته به سن بیمار متفاوت است. سیر بیماری و نوع تطابق هر فرد با هیدروسفالی هم در بروز علایم تاثیر دارند. مثلا در نوزادان که جمجمه هنوز نرم است و شکل نگرفته است، افزایش فشار داخل جمجمه باعث بزرگ تر شدن آن می شود (شکل معروف هیدروسفالی). بطن های مغزی نوزادان هم قابلیت تطابق بیشتری دارد اما به طور کلی علایم این بیماری از همان فشار بر سلول های مغزی به وجود می آید. در نوزادان، استفراغ، بی خوابی، تحریک پذیری، پایین رفتن چشم ها و تشنج از علایم شایع اند. اما در کودکان بزرگ تر و بزرگسالان چون جمجمه قابلیت تغییر ندارد، سردرد، تهوع و استفراغ، تورم اعصاب ته چشم، دوبینی یا تاری دید، اختلال تعادل، اختلال در راه رفتن، بی اختیاری ادرار، خستگی شدید، تحریک پذیری و یا حتی اختلالات مزمن تری مثل تغییر شخصیت یا از دست رفتن حافظه و همچنین دمانس ممکن است به وجود بیاید.

● روش تشخیص و درمانش چیست؟

معمولا هیدروسفالی خفیف که هنوز جمجمه تغییر نکرده است براساس علایم عصبی و معاینات پزشکی و سپس انجام سونوگرافی از بطن های مغز تشخیص داده می شود. تشخیص قطعی این بیماری انجام سی تی اسکن و ام آرآی از مغز است که در آن شکل بطن های مغزی و میزان مایع مغزی نخاعی مشخص می شود.

روش ها و تکنیک های جدیدی وجود دارند که می توانند شکل هیدروسفالی مادرزادی را از همان دوران جنینی تشخیص دهند. روش تشخیص هیدروسفالی براساس تصمیم پزشک و با توجه به سن، علایم بالینی و حدس در مورد علت بیماری انتخاب می شود.

هدف اصلی در درمان هیدروسفالی کاهش فشار مایع مغزی نخاعی است. این کار معمولا توسط روش های جراحی و با استفاده از وسیله ای به نام شانت انجام می شود که مایع مغزی نخاعی اضافه را از درون جمجمه به ناحیه ای دیگری در بدن که مایع بتواند در آنجا جذب شود، منتقل می کنند. در واقع شانت مثل یک ناودان می ماند که مایع اضافه را در جایی دیگر (مثلا درون قفسه سینه یا درون فضای شکمی) تخلیه می کند.

یک روش درمان خاص هم وجود دارد که در آن با کمک دوربین های میکروسکوپی جراح حفره ای در کف بطن سوم مغزی ایجاد می کند تا مایع از آنجا تخلیه شود البته این روش در بعضی افراد خاص کاربرد دارد. به غیر از این روش های درمانی، در درمان هیدروسفالی، علت اصلی به وجود آورنده بیماری هم باید برطرف شود. مثلا تومور مغزی که در صورت امکان باید برداشته شود.

● پیش آگهی بیماران چگونه است؟

آینده بیماران مبتلا به هیدروسفالی در مورد هر کسی کاملا متفاوت است. عوامل مختلفی می توانند روی پیش آگهی این بیماران و کیفیت زندگی آنان تاثیر بگذارند تا با توجه به علت بیماری، زمان تشخیص، روش درمان، نوع پاسخ به درمان و عوارض به وجود آمده برای هر بیماری متفاوت است.

خانواده کودکان مبتلا به هیدروسفالی باید هوشیار باشند که ممکن است در روند رشد فیزیکی و شناختی فرزندشان مشکلاتی به وجود بیاید اما این مساله برای همه بیماران صادق نیست. بسیاری از کودکانی که بیماری شان به موقع تشخیص و درمان شده است با اقدامات بازپروری و فیزیوتراپی و گفتاردرمانی و کاردرمانی (با توجه به نوع عوارض) توانسته اند زندگی عادی و طبیعی داشته باشند. این مساله با توجه به این نکته که هیدروسفالی درمان نشده می تواند منجر به مرگ شود، اهمیت درمان و حمایت های بعد از آن و میزان موفقیت آن را نشان می دهد و می تواند برای خانواده بیماران امیدبخش باشد. با درمان هایی مثل استفاده از شانت اگر چه در مواردی عوارضی مثل گرفتگی شانت یا عفونت را به دنبال دارند که آنها هم البته با جراحی مجدد قابل اصلاح است اما استفاده به موقع از آنها می تواند ضامن یک زندگی با کیفیت خوب باشد. هم اکنون موسسات بین المللی مختلفی در حال تحقیق و بررسی برای روش های جدید درمان، تشخیص زودتر و درنهایت جلوگیری از به وجود آمدن هیدروسفالی هستند.

بیشتر بخوانید

درباره ساختار و کارکرد مغز می توانید مطالب بیشتری در همین شماره در صفحه 24 (اینجا مغز، صدای ما را از مرکز فرماندهی می شنوید) بخوانید.

● یک مورد نادر

این عکس، تصویر سی تی اسکن مغز یک آقای 44 ساله فرانسوی است. قسمت های سیاه، مایع مغزی نخاعی است و حاشیه خاکستری دور آن، بافت مغزی. این آقا که متاهل و دارای دو فرزند است دچار هیدروسفالی مادرزادی بوده و در 14 سالگی بعد از آنکه شانت مغزی اش آسیب دید جراحان آن را خارج کردند و دیگر وی درمانش را ادامه نداد. به مروز زمان و با بزرگ شدن بطن مغزی، بافت مغز وی تحلیل رفت و در جاهایی حتی به اندازه یک صفحه نازک شد. پزشکان با مشاهده تصویر مغز وی کاملا شگفت زده شدند. بررسی ها نشان داد بهره هوشی این مرد حدود 75 درصد بوده است اما وی از نظر ذهنی عقب افتاده به حساب نمی آید.

دکتر مونکه، پزشک این مرد، می گوید: ما از این اتفاق می فهمیم که اگر یک مشکل در گذر زمان و به طور مزمن به وجود بیاید مغز می تواند تا حدودی خود را با آن تطبیق دهد.