سل و شیوه های درمان آن چیست؟-مجله گوپی

سل یا توبرکولوز (TB) بیماری عفونی ناشی از میکروبی به نام میکوباکتریوم توبرکولوز است که عمدتاً; ریه ها را درگیر می کند، ولی گاهی به سایر قسمت های بدن نیز حمله و آنها را نیز درگیر می کند که به آن سل خارج ریوی می گویند. سل به راحتی قابل تشخیص و درمان است، ولی در صورت عدم تشخیص و درمان به موقع می تواند نتایج مصیبت باری به وجود بیاورد.

این بیماری مشابه سرماخوردگی از راه هوا منتقل می شود. فقط افرادی که مبتلا به سل ریوی هستند، قابلیت انتقال بیماری به دیگران را دارند. این افراد از طریق سرفه، عطسه، صحبت، بزاق، خندیدن یا آواز خواندن، میکروب بیماری را (که تحت عنوان باسیل شناخته می شود) در هوا پخش می کنند. زمانی که فرد سالم، هوای حاوی میکروب را استنشاق می کند، آلوده می شود، ولی بیمار نمی شود.

خوشبختانه این بیماری تنها به واسطه تماس طولانی مدت و نزدیک فرد سالم با فرد بیمار منتقل می شود. مهم ترین عامل خطر انتقال بیماری، خانه های کوچک و پرجمعیت و همه مکان های پرازدحام است.

فهم تفاوت میان آلوده شدن با باسیل سل و بیماری ناشی از آن بسیار مهم است. فرد آلوده (به باسیل سل)، میکروب بیماری را در بدن دارد، اما سیستم دفاعی بدنش از وی در مقابل گسترش بیماری محافظت می کند. این فرد قابلیت انتقال بیماری به دیگران را ندارد. در مقابل فرد مبتلا به بیماری سل (فعال)، رنجور، نزار و دارای علایم است و اگر درمان مناسب صورت نگیرد، بیماری را به دیگران انتقال می دهد و در عرض چند ماه تا چند سال می میرد.

● چه کسی در معرض خطر ابتلا به بیماری است

هر فردی ممکن است به سل مبتلا شود. این بیماری تمامی افراد از نژادهای مختلف، سنین و سطوح درآمدی متفاوت را درگیر می کند. عوامل ذیل با خطر بالاتری برای ابتلا به بیماری همراه هستند.

- تماس نزدیک با فرد مبتلا به بیماری سل فعال

- عفونت اچ آی وی

- فقر

- سوءتغذیه

- بی خانمانی

خطر بروز بیماری فعال کاملاً; وابسته به سیستم دفاعی میزبان است. بعضی وضعیت ها مانند ابتلا به ایدز، دیابت، اعتیاد تزریقی و درمان طولانی مدت با کورتیکواستروییدها (کورتون) به دلیل اختلال در سیستم دفاعی بدن، فرد را مستعد ابتلا به بیماری سل می کنند.

● علایم بیماری

1) فرد آلوده و بدون بیماری فعال، بی علامت است.

2) فرد مبتلا به سل ریوی تعدادی یا همه علایم زیر را خواهد داشت، گرچه ممکن است بدون علامت نیز باشد

- سرفه مداوم

- کاهش وزن

- تب

- کاهش اشتها

- خستگی

- عرق شبانه

- تنگی نفس

- خلط خونی

3) فرد با سل خارج ریوی بسته به عضو درگیر علایم متفاوتی را بروز خواهد داد.

- کاهش وزن

- تب

- عرق شبانه

- در صورت درگیری غدد لنفاوی؛; ورم همراه خروج چرک

- در صورت گرفتاری مفاصل؛; درد و تورم

- در مننژیت سلی؛; سردرد، تب، سفتی گردن و خواب آلودگی

● تست پوستی سل چیست

این آزمایش آلودگی فرد با باسیل سل را مشخص می کند. معروف ترین آزمایش پوستی سل تست مانتو است. در این روش مقدار بسیار کمی ماده (حاوی آنتی ژن تخلیص شده سل) به پوست ساعد تلقیح می شود. سه روز بعد محل تلقیح از نظر برجستگی و اندازه آن بررسی می شود. اگر برجستگی از حد مشخصی بیشتر باشد فرد آلوده به باسیل در نظر گرفته می شود. تفسیر این آزمایش در افرادی که واکسن سل دریافت کرده اند، باید توسط پزشک معالج صورت گیرد.

● بیماریابی و تشخیص

بررسی نمونه خلط زیر میکروسکوپ موثرترین روش کم هزینه در بیماریابی سل ریوی افراد مشکوک است. سل براساس شرح حال، معاینه های بالینی و تست های آزمایشگاهی و رادیولوژیک تشخیص داده می شود.

● واکسن سل

هنوز واکسنی که به طور موثر از سل ریوی پیشگیری کند، وجود ندارد. واکسن BCG (باسیل کالمت گورین) در سال 1921 (1300هجری شمسی) ارایه شد. همان طوری که پیش از این نیز اشاره شد، این واکسن از دو فرم بسیار کشنده سل در سال های اولیه زندگی جلوگیری کرد، ولی در پیشگیری از سل ریوی در بالغان ناتوان است. BCG، 80 سال پیش عرضه شد و از آن زمان تاکنون در سراسر دنیا استفاده می شود. واکسن از راه ضعیف سازی میکروب سل گاوی (مایکوبکتریوم بویس) به دست می آید و از راه تلقیح داخل جلدی تجویز می شود. شدیدترین اشکال سل موسوم به سل ارزنی و مننژیت سلی با این واکسن قابل پیشگیری است و پزشکان این واکسن را در دوران کودکی (بدو تولد) توصیه می کنند. BCG، بی خطرترین واکسن شناخته شده است.

● داروهای سل

درمان موثر بیماری از دهه 1940 در اختیار است. در حال حاضر بیماران به آسانی با درمان کوتاه مدت تحت نظارت مستقیم (موسوم به DOTS) بهبود می یابند. داروهای شایع مورد استفاده ریفامپین، ایزونیازید، استرپتومایسین، اتامبوتول و تعدادی داروی دیگر است.

● DOTS چیست

این روش خط مشی سازمان بهداشت جهانی برای درمان بیماری سل است. در روش DOTS، وقتی بیمار با وجود باسیل در نمونه خلط شناخته شد کارکنان بهداشتی در تمام مدت درمان (شش ماه)، ضمن دادن دارو به بیمار، خوردن آن را مشاهده و ثبت می کنند. باید اضافه کرد DOTS موثرترین استراتژی شناخته شده در درمان بیماری سل است، زیرا؛;

- DOTS حتی در فقیرترین کشورها تا 95 درصد موفقیت درمان را بالا می برد.

ـ DOTS به دلیل درمان افراد آلوده از پیدایش موارد جدید جلوگیری می کند.

ـ DOTS از بروز سل مقاوم به درمان (MDR-TB) به واسطه اطمینان از تکمیل درمان بیماران جلوگیری می کند.

- هزینه درمان به روش DOTS بسیار پایین است و بانک جهانی این روش را به صرفه ترین روش درمان در تمامی مداخلات درمانی اعلام کرده است.

به دلیل اجرای DOTS در مقیاس جهانی، میلیون ها نفر از بیماران در سراسر دنیا این درمان موثر را دریافت می کنند.

● سل و ایدز

به واسطه بروز اختلال در سیستم دفاعی افراد مبتلا به ایدز، سل به اولین قاتل این افراد تبدیل شده است. خوشبختانه سل در برابر دیگر عوارض ایدز، قابلیت شناسایی و درمان بهتر، موثرتر و ارزان تری دارد. حدود یک سوم افراد مبتلا به ایدز همزمان به باسیل سل نیز آلوده هستند. ویروس اچ آی وی مهم ترین عامل شناخته شده تبدیل عفونت نهفته سل به بیماری سل فعال است، در مقابل افراد آلوده به ایدز که به میکروب سل آلوده شده اند نیز سریعاً; به سمت سل فعال پیشروی می کنند. از طرفی برخی بررسی ها نشان داده اند واکنش سیستم دفاعی بدن به میکروب سل، تکثیر ویروس اچ آی وی را تشدید کرده و ممکن است سیر طبیعی بیماری ایدز را تسریع کند.

● سل و کودکان

تفسیر اشتباه و شایعی علی الخصوص در کشورهای صنعتی وجود دارد که سل بیماری دنیای قدیم است. در این کشورها، 50 سال پیش عمده بخش های کودکان به موارد بستری سل در کودکان اختصاص داشت. وقتی سل در این مناطق طی قرن نوزدهم شایع شد، افراد کم سن و سال زیادی مبتلا شدند. در کشورهای در حال توسعه و حتی در کشورهای توسعه یافته در میان برخی جوامع بسیار مستعد، میزان سل در کودکان کم سن و سال زیاد است. در کشورهای در حال توسعه قسمت عمده یی از جمعیت عمومی زیر 15 سال است، لذا تا 40 درصد مبتلایان ممکن است از کودکان باشند. سل سبب 10 درصد یا بیشتر موارد بستری در بیمارستان ها و به همین میزان مرگ و میر در بیمارستان است. علاوه براین با توجه به میزان خطر بروز سالانه 2 تا 3 درصدی ابتلا به سل، تا 40 درصد جمعیت زیر 15 سال ممکن است به این باسیل آلوده شوند. کودکان آلوده به اچ آی وی نیز مانند بالغان، به سل مستعدتر هستند. مشکل تشخیص سل در کودکان به این دلیل است که تایید تشخیص (حتی به رغم وجود تسهیلات آزمایشگاهی خوب) به واسطه عدم توانایی کودکان در دفع خلط به سختی صورت می گیرد. استراتژی رایج بین المللی در درمان سل، تمرکز روی درمان بالغان مبتلا به سل فعال ریوی (مهم ترین منبع آلودگی کودکان) است. شایان ذکر است واکسیناسیون نوزادان با BCG از بروز سل در زمان بزرگسالی جلوگیری نخواهد کرد، بلکه کودکان را از ابتلا به اشکال خطرناک و کشنده مننژیت سلی و سل ارزنی محافظت می کند. کودکان به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت نفوذ دیگر افراد مبتلا به سل در خانواده هستند.

● مقاومت دارویی

چگونه سل حساس به دارو به سل مقاوم به دارو تبدیل می شود؟ مقاومت دارویی (MDR-TB) به دلیل استفاده نامناسب از آنتی بیوتیک ها در درمان بیماران مبتلا به سل حساس به داروست و از تجویز نامناسب رژیم درمانی توسط پزشک و فقدان نظارت بر نحوه مصرف دارو توسط بیمار به وجود می آید. اساساً; مقاومت دارویی در نواحی که برنامه های کنترل سل خوب نباشد، به وجود خواهد آمد و اغلب بازتابی از فقدان اجرای DOTS در این مناطق است.

● سل مقاوم به چند دارو

سل مقاوم به چند دارو (MDR-TB) نوع اختصاصی از سل مقاوم به داروست که باسیل سل به حداقل دو داروی قوی ضدسل (موسوم به ایزونیازید و ریفامپین) مقاوم است. در نواحی با حداقل یا بدون مقاومت دارویی، اجرای DOTS میزان بهبودی را تا 95 درصد بالا می برد که این میزان آنقدر کافی است که از بروز سل مقاوم به دارو جلوگیری کند. برخلاف سل حساس به دارو که استراتژی درمانی مشخص و موثری دارد، درمان این نوع سل هنوز یک معضل است. در حالی که سل حساس به دارو طی شش ماه بهبود می یابد، MDR-TB نیاز به درمان با داروهای جدیدتر، گران تر و دارای عوارض بیشتر از دو سال دارد. در حال حاضر سل دومین علت مهم مرگ ومیر ناشی از بیماری های عفونی و مسوول مرگ ومیر نزدیک به دو میلیون نفر در سال در سرتاسر دنیاست. سازمان بهداشت جهانی تخمین می زند یک سوم جمعیت دنیا به میکوباکتریوم توبرکولوز آلوده هستند. مدل سازی ریاضی پیشنهاد می کند که MDR-TB باید قاطعانه درمان شود، زیرا استراتژی DOTS سازمان بهداشت جهانی برای کنترل سل حساس به درمان، برای کنترل این نوع کشنده سل کافی نخواهد بود. با افزایش جهانی سازی، مهاجرت و توریسم همه کشورها در معرض خطر خواهند بود.