سرفه های مهلک!-مجله مادر و کودک گوپی

حفظ سلامت جامعه و بهبود شرایط زیستی و سالمسازی محیط زیست برای رشد و تکامل و تعالی انسان، جزء اصول و ریوس برنامه های اجتماعی و اقتصادی هر جامعه است.

اگرچه هم اکنون بالاترین بار بیماریهای واگیر در کشورهای در حال توسعه مشاهده می شود و به نظر می رسد کشورهای صنعتی از این مشکل رها شده اند، با این حال باید این حقیقت را پذیرفت که سایه بیماری های واگیردار از سر بشریت کم نخواهد شد و همیشه نگرانی ابتلا به این بیماریها در جوامع بشری و علم پزشکی وجود دارد.

پذیرفتن این واقعیت خیلی سخت است که هنوز صدها هزار نفر از بیماری سل که یک بیماری کاملاً; قابل پیشگیری و درمان است می میرند و با وجود پیشرفت های چشمگیر به دست آمده همه ساله بیش از 2 میلیون نفر در دنیا زندگیشان را به دلیل ابتلا به سل از دست می دهند؛; نام سل هنوز برای بسیاری ترسناک است و یادآور بیماری مهلکی است که سرانجامی جز مرگ ندارد؛; ولی باید گفت که با پیشرفت علم پزشکی، دیگر سل بیماری غیر قابل درمانی نیست اما همچنان خطرناک است؛; وقتی ما اثرات این رنج را در خانواده ها، بستگان و اجتماع افرادی که در نتیجه ابتلا به سل فوت کرده اند، بررسی می کنیم عمق فاجعه و مهیب بودن آن بیشتر مشخص می شود. سل یک مشکل عمده سلامتی جامعه در سراسر دنیا به خصوص در کشورهای در حال توسعه است. تاکنون یک سوم جمعیت جهان (2 میلیارد نفر) با میکروب سل آلوده شده اند و سالانه نزدیک به 10 میلیون مورد جدید سل بروز می کند و به موارد قبلی افزوده می شود. سایه سل همیشه با ما بوده است این ادعا را مومیایی های مصری که مربوط به هزاران سال پیش هستند تأ;یید می کنند، سل آثار خود را در یونان باستان و رم باستان هم بر جای گذاشته است گرچه به نظر می رسد در پاره ای از دورانهای تاریخی کمتر به سراغ بشر آمده است اما هیچگاه پای خود را از زندگی انسانها بیرون نکشیده است.

باید گفت که سل یک بیماری عفونی است که در اثر مایکوباکتریوم توبرکلوزیس (یعنی نوع انسانی میکروب) ایجاد می شود. سل می تواند تقریباً; تمام اعضای بدن را مبتلا سازد ولی شایعترین شکل بیماری، سل ریوی است. راه انتقال عفونت تقریباً; همیشه از راه تنفس است ولی میکروب سل پس از ورود به ریه و ایجاد ضایعه اولیه می تواند از طریق جریان خون، عروق لنفاوی، برونشها یا در اثر مجاورت، مستقیماً; به دیگر قسمتهای بدن منتشر شود. در صورتی که بیماری سل بافت ریه را درگیر کرده باشد به آن سل ریوی اطلاق می گویند که 80 درصد موارد ابتلا به سل را تشکیل می دهد و نزد بالغین غالباً; همراه با اسمیر خلط مثبت (یعنی حاوی باسیل سل) همراه است که به شدت مسری است. اما مواردی که در آنها خلط در آزمایش مستقیم منفی یا فقط در کشت مثبت باشد، کمتر مسری است. به ابتلای سایر اعضای بدن به غیر از ریه ها، سل خارج ریوی اطلاق می شود؛; که شامل گروه های لنفاوی بدن از جمله مدیاستن (فضای بین ریه ها)، پلور (پرده جنب)، استخوانها و مفاصل (مخصوصاً; ستون فقرات)، مجاری ادراری-تناسلی، سیستم عصبی (مننژ)، روده ها دیگر و اعضاء است. سل خارج ریوی به ندرت به افراد دیگر انتقال می یابد.

بیماری سل معمولاً; توسط فردی که مبتلا به سل ریوی مسری (یعنی اسمیر خلط مثبت) است به افراد سالم انتقال پیدا می کند. این بیماران با سرفه یا عطسه، قطرات ریز حاوی میکروب را در هوای اطراف خود پخش می کنند، ذرات بزرگتر می توانند تا چند ساعت در هوا معلق بمانند و سپس در قسمت های بالای دستگاه تنفسی جای گیرند که اغلب توسط سیستم موکوسی- مژکی به بیرون رانده می شوند یا بلع می گردند ولی ذرات کوچکتر قادرند تا اعماق ریه شخص سالمی که هوای آلوده را استنشاق می کند راه یافته و در صورت استقرار و تکثیر ایجاد عفونت کنند.

شایعترین علامت ابتلا به بیماری سل ریوی سرفه پایدار به مدت دو هفته یا بیشتر است که معمولاً; همراه خلط و گاهی خلط خونی می باشد و ممکن است علایمی از جمله تنگی نفس و درد قفسه سینه نیز وجود داشته باشد.

علایم دیگر در بیماری سل عبارتند از: تب، کاهش اشتها، کاهش وزن، بی حالی، تعریق شبانه، خستگی زودرس و ضعف عمومی، سابقه تماس با بیمار خلط مثبت (به ویژه در کودکان و بالغین جوان) شک به سل را بیشتر تقویت می کند.

علایم سل خارج ریوی بستگی به عضو مبتلا دارد، شامل درد قفسه سینه و تنگی نفس در سل پلور، بزرگ شدن و احیاناً; خروج چرک از گره های لنفاوی سلی، درد و تورم در سل مفصلی و تغییر شکل در سل استخوانها (مانند زاویه دار شدن ستون فقرات و اختلال حرکتی در اندامها)، اختلال ادراری و پیدایش خون در ادار در سل دستگاه ادراری، نازایی در سل اعضاء تناسلی و... است. در کودکان ممکن است علایم با سرفه مزمن، تب یا عدم رشد همراه باشد و تماس با فرد مبتلا یا دارای سرفه مزمن می تواند شک به سل را برانگیزد. اما برای تشخیص این بیماری از فرد دارای علایم مشکوک باید سه بار آزمایش خلط به عمل آید، البته راههای تشخیص دیگری چون گرافی قفسه سینه، بیوپسی و... نیز وجود دارد اما گرفتن نمونه خلط، قدم اصلی در تشخیص سل است.

بیماری سل کشنده ترین بیماری عفونی در بین زنان در سنین باروری است و از آنجا که اکثر افراد جوان را در سنین باروری مبتلا می کند، بیشترین کودکان یتیم، ناشی از بیماری سل هستند. هیچ بیماری دیگری به اندازه بیماری سل موجب کاهش درآمد، از هم گسیختگی خانواده ها و لطمه به اقتصاد جامعه نمی شود. اما پرسش مطرح این است که وضعیت بیماری سل و عملکرد در برابر این بیماری با توجه به سند چشم انداز 20 ساله کشور که برخورداری از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، نهاد مستحکم خانواده به دور از فقر، فساد، تبعیض و... که مد توجه قرار داده شده است چگونه است؟

قبل از پرداختن به این پرسش بد نیست که بدانیم کشور ما طبق تقسیم بندی های سازمان جهانی بهداشت در منطقه مدیترانه شرقی قرار گرفته است؛; منطقه ای که در آن بیماری سل بالاترین قربانی را می گیرد و هر ساله سبب مرگ حدود 111 هزار نفر در این منطقه می شود. طبق آخرین آمار وضعیت منطقه از نظر اهداف جهانی سال 2005 میلادی یعنی میزان کشف موارد 70 درصد و میزان موفقیت درمان 85 درصد کشورهایی نظیر لبنان، اردن، مراکش، عمان، سومالی، تونس و... به این نقطه رسیده اند و در کشور ما نیز میزان موفقیت درمان 83.4 درصد در سال 2004 میلادی و میزان کشف موارد برابر با 64 درصد در سال 2005 میلادی است که نشان دهنده تفاوت اندک با اهداف منطقه است.

اگر به سالهای پیش برگردیم در سال 1342 از هر 100 هزار نفر، 142 نفر در ایران به بیماری سل مبتلا بودند، اما در سالهای اخیر با فعالیت های انجام شده این بیماری بیش از 10 برابر کاهش یافته است اما با این حال و با توجه به آمار، نظام بهداشتی کشور تنها توانسته است نزدیک به 60 درصد مبتلایان به سل را در کشور تشخیص دهد که همین موضوع در کنار گزارش نکردن آمار مبتلایان، یکی از معضلات نداشتن آمار صحیح برای برنامه ریزی دقیق است و جا دارد مسیولان در هر سطح مدیریتی، در این رابطه حساسیت بیشتری نشان دهند.

مسیله دیگر که در بحث بیماری سل بسیار مهم است اتحاد کشنده این بیماری با اچ آی وی است، چون هر یک روند دیگری را تسریع می کند. همانطور که می دانیم اچ آی وی یا همان ایدز باعث ضعف در سیستم ایمنی بدن می شود، حال اگر کسی اچ آی وی مثبت باشد و با باکتری سل هم آلوده شده باشد احتمال اینکه بیماری سل را بروز دهد نسبت به کسی که اچ آی وی منفی باشد و آلوده به باکتری سل هم شده باشد بسیار بیشتر است؛; براساس گزارش سال 2004 میلادی سازمان جهانی بهداشت از یک میلیون و 700 هزار نفری که در این سال به دلیل ابتلا به سل فوت کرده اند 250 هزار مورد از این مرگ ها بدلیل ابتلای همزمان با HIV بوده است.

بیماری ایدز عامل خطر مهمی برای گسترش سل است، این دو بیماری اثرات و عوارض یکدیگر را تشدید می کنند و به همین دلیل است که در اکثر مناطق جهان همه گیری موازی سل متعاقب همه گیری ایدز رخ می دهد. بهتر است بدانیم احتمال آلودگی به سل در فرد عادی با سیستم ایمنی طبیعی تا پایان عمر 5 تا 10 درصد است حال آنکه احتمال ابتلاء یک بیماری مبتلا به ایدز به سل سالانه 7 تا 10 درصد است! در ایران نیز تقریباً; یک درصد بیماران مبتلا به سل گزارش شده، از نظر ویروس ایدز مثبت اند.

حال با توجه به اینکه 85% موارد سل دنیا در 22 کشور قرار دارند و 2 کشور افغانستان و پاکستان از این 22 کشور در همسایگی ایران قرار دارند و علاوه بر آن در کشور اشغال شده و جنگ زده عراق نیز عملاً; برنامه مبارزه با سل مختل شده است، تدابیر جدی تری برای کنترل و مبارزه با این بیماری در کشور احساس می شود زیرا حتی اگر به درمان این بیماری بپردازیم ولی نظارت کافی، روزانه و مستقیمی بر بیماری نداشته باشیم و نتوانیم سل را به موقع تشخیص داده و درمان کنیم، نه تنها موجب به هدر رفتن هزینه، وقت و انتشار بیماری می شود، بلکه عامل بیماری در برابر داروها نیز مقاوم می شود و ادامه درمان بسیار پرهزینه خواهد بود. به طوری که هزینه تشخیص و درمان رایگان هر بیمار مبتلا به سل به طور متوسط 200 هزار تومان دارویی است اما تنها هزینه درمان سل مقاوم به درمان (MDR) 25 میلیون تومان است! و این هزینه جدای از هزینه بستری، آزمایش ها و کشت های مکرری است که درمان سل مقاوم به درمان نیاز دارد، که در نهایت فقط 40 تا 60 درصد درمان موفق خواهد بود.

در پایان باید گفت که هر چند عزم جدی مسیولان بهداشت و درمان کشور در ارتباط با مبارزه جدی با سل وجود دارد و این بیماری یکی از اولویت های بهداشتی کشور تلقی و اعلام گردیده است اما باید یادآوری نمود که عدم وجود ردیف سازمانی برای پزشکان هماهنگ کننده سل در دانشگاهها، دانشکده های علوم پزشکی و شبکه های بهداشت و درمان شهرستانهای کشور و تغییرات هر چند وقت یکبار این پزشکان، تأ;خیر در تشخیص موارد سل و نیاز به ارایه آموزش های بیشتر مخصوصاً; به پزشکان و پرسنل بهداشتی بالاخص آموزش کافی پزشکان بخش خصوصی، تشخیص ندادن برخی بیماران اسمیر منفی، میزان بالای نمونه خلط های نامناسب و در نتیجه بیماریابی ناقص، اشتغال کاردانهای بهداشتی به امور متعدد و چند پیشه بودن آنها که امکان نظارت بر درمان به صورت نظارت مستقیم روزانه را کم می کند و پرداخت ناعادلانه حق الزحمه های مربوط به برنامه سل در قسمت های محیطی و در نتیجه کاهش انگیزه پرسنل درگیر برنامه مبارزه با سل را بتوان برخی از علل ناتوانی تشخیص و درمان بموقع سل نام برد.

در هر ثانیه یک نفر به میکروب (باسیل) سل آلوده می شود، هر 4 ثانیه یک نفر سل می گیرد و هر 10 ثانیه یک نفر به علت این بیماری فوت می کند! صحبت کردن در مورد اعداد آسان است اما چه چیزی می تواند با درد و رنج این بیماران و خانواده و نزدیکان آنها برابری کند. به امید روزی که دنیا را از سل عاری کنیم.