مسمـومیتـها و نحوه برخورد با آنها

● سـم

به ماده ای گفته می شود که پس از ورود مقادیر نسبتا کمی از آن به بدن ، باعث اختلال در عملکرد طبیعی بدن شده یا باعث تخریب بافتهای بدن و مرگ میگردد .

● راههای ورود سم به بدن عبارتند از:

▪ گوارشی : زمانی روی میدهد که سم از طریق دهان وارد شده و بوسیله دستگاه گوارش جذب شود .

▪ تنفسی : زمانی که سم از طریق دهان یا بینی وارد شده و بوسیله مخاط دستگاه تنفس جذب شود .

▪ تماسی : زمانی روی میدهد که سم از طریق تماس با پوست سالم واردشده و بوسیله دستگاه گردش خون انتشار یابد .

▪ ترزیقی : زمانی روی میدهد که سم از طریق پارگی در پوست وارد شده و بوسیله گردش خون در بدن انتشار یابد .

مسمومیتهای ترزیقی در نتیجه گزش حشرات ، مارگزیدگی یا ترزیق بوسیله سوزن روی می دهد .

1 ) مسمومیتهای گوارشی

مسمومیتهای گوارشی شایع ترین نوع مسمومیت هستند . این مسمومیت می تواند ناشی از مصرف غذای فاسد شده ، مصرف داروی اشتباه و یا زیاد از حد خوردن دارو به قصد خودکشی و می باشد .

کودکان بیشتر از بزرگسالان در معرض خطر مسمومیت اتفاقی قرار میگیرند و مسمومیت در کودکان بعلت مصرف مواد شیمیایی خطرناک مانند نفت ، مواد پاک کننده ، دارو و بیشتر است .

● علایم کلی مسمومیت گوارشی

▪ دردهای شکمی

▪ تهوع - استفراغ

▪ استنشاق بوی ماده مصرف شده از دهان

▪ خواب آلودگی

▪ اختلال و ضعف تنفس و گردش خون

▪ بیهوش

و بعضی از علایم بستگی به ماده مصرف شده و نحوه تاثیر آن دارد . برای مثال استفاده از مواد مخدر کاهش و وقفه تنفس ، تنگی مردمک چشم و خشکی دهان را در پی دارد .

در حالیکه استفاده از داروهای محرک باعث هیجان, توهم, تعریق فراوان ، افزایش تنفس و ضربان قلب و تشنج می شود .

در مسمومیت با الکل به علت مصرف بیش از حد ، علایمی چون استشمام بوی الکل از تنفس بیمار ، تهوع و استفراغ, تنفس عمیق ، نبض پر درمراحل ابتدایی و تنفس کم عمق و نبض تند در مراحل پیشرفته دیده می شود و حتی بعلت تاثیر الکل در سیستم عصبی فرد ، تعادل رفتاری و شخصیتی و تفکر فرد از بین رفته و ممکن است به دیگران یا خود آسیب برساند .

در مسمومیت با اسید و قلیاها که بصورت تصادفی یا به قصد خودکشی استفاده میشوند ، وجود نواحی سوخته در اطراف صورت ، دهان و حلق ، استفراغ و اسهال خونی ، درد وسوزش شدید در مجرای گوارش و یا مشکلات تنفس و انسداد راه هوایی از علایم این مسمومیت است .

اگر فرد مسموم هوشیار است, از او پرسش کنید

1) who نام ، سن ، جنس فرد ؟

2) what نوع ماده سمی بلع شده ؟

3) how much مقدار مصرف شده چه میزان است ؟

4) how شرایط مسمومیت به چه صورت است ؟

5) when زمان اتفاق افتادن مسمومیت ؟

ـ نکتـه

1) اگر لبهای سوخته مشاهده شد ، احتمال مسمومیت با مواد سوزاننده می باشد که چندین جرعه آب سرد یا شیر به او بدهید .

2) در صورتی که لباسهای فرد مسموم به وسیله مواد سوزاننده سوخته باشد .

3) اگر فرد مسموم بیهوش است ,او را ارزیابی کنید هر 2 تا 3 دقیقه تنفس و نبض او را بررسی کنید و ارجاع دهید .

● اقدامات کلی در برخورد با مسمومیت گوارشی

در این نوع مسمومیت ها بعد از ارزیابی وضعیت فعالیت دستگاههای حیاتی ( تنفس وقلب ) ، اقدامات کلی سه مرحله است :

▪ تشخیص نوع سم

▪ رقیق کردن سم

▪ خارج کردن سم از معده

● تشخیص نوع سم :

همانطور که قبلا هم اشاره شد در صورت هوشیار بودن مسموم سوالاتی پرسیده میشود و با بررسی محیط اطراف و علایم مشاهده شده نوع سم را تشخیص میدهد .

● رقیق کردن سم :

با رقیق کردن سم میتوان از اثرات ناخواسته و سود بسیاری از سموم جلوگیری کرد . چند لیوان آب نمک ولرم باعث به تعویق انداختن جذب سم از معده میشود و در صورت موجود بودن شربت ایپکاک ipecac علاوه بر آب چند قاشق از این شربت میدهیم .

● خارج کردن سم از دستگاه گوارش:

استفاده از محلول آب نمک ، یا آب به همراه چند قاشق شربت ایپکاک در مدت کوتاهی باعث ایجاد تهوع و استفراغ می گردد .

برای تسریع در دفع مواد از معده در حالیکه مصدوم در حالت نشسته است و سرش به سمت جلو و پایین است با تحریک انتهای گلو با انگشت ، وی را وادار به استفراغ می کنیم و سپس با آرام کردن مصدوم او را به نزدیکترین مرکزدرمانی ارجاع می دهیم . 00

ـ نکات مهـم

1) از دادن آب نمک برای کودکان بپرهیزید ، زیرا این عمل بسیار خطرناک بوده و باعث مرگ در کودکان در اثر خفگی ناشی از استفراغ میشود .

2) در صورتی که مسمومیت در اثر مصرف مواد اسیدی ، قلیایی ، فراورده های نفتی یا مواد سوزاننده یا مواد پاک کننده و شوینده ها باشد به هیچ عنوان عمل رقیق کردن و وادارکردن به استفراغ را انجام ندهید .

چون در صورت استفراغ این مواد ممکن است مری مجددا آسیب ببیند و یا با آسپیره شدن به داخل راه هوایی باعث آسیب مخاط ، تورم و انسداد راههایی هوایی گردد .

3) در افراد بیهوش ، افرادی که تشنج کرده ، بیمارانی که سابقه ناراحتی قلبی دارند و زنان باردار عمل وادار کردن به استفراغ را نباید انجام دهید .

2) مسمومیت گوارش میکروبی

● بوتولیسم

تشخیص سریع این بیماری و مراقبت لازم آن موجب حفظ حیات فرد مسموم خواهد شد هر چند این نوع مسمومیت نادر است اما در 60 درصد موارد به مرگ می انجامد .

این سم که از باکتری کلستریدیوم بوتولویید ترشح می شود ، مانع از ارسال پیامهای عصبی از اعصاب محیطی به عضلات می گردد و به ضعف شدید فلج و مرگ می انجامد . متاسفانه این سم هیچ طعم و مزه ای ندارد .

نشانه های بیماری معمولا تا 24 ساعت پس از مصرف سم ظاهر نمی شود

و پس از آن نشانه ها و علایم زیر به ترتیب و بتدریج آغاز می گردند :

ـ خشکی دهان

ـ عدم تطابق در چشم و دو بینی

ـ گلودرد

ـ خستگی شدید

ـ اشکال در صحبت کردن و بلع

ـ فلج عضلات تنفسی

ـ فلج

ـ از بین رفتن رفلکس های بدن

ـ محدودیت حرکات چشم

ـ اختلال شدید تنفسی

ـ مردمک های گشاد

منبع اصلی سم برتولیسم ، غذای کنسرو شده تاریخ گذشته است که قبل از مصرف خوب حرارت ندیده اند . اما به تازگی مشاهده شده که 24 درصد موارد گزارش شده ناشی از غذاهای رستورانی بوده اند .

● اقدامات و کمک های اولیه

▪ وادار کردن به استفراغ

▪ دادن اکسیژن با فشار زیاد در صورت شک به فلج عضلات تنفسی

▪ دادن سفیده تخم مرغ

▪ رسانیدن بیمار به مرکز درمانی

▪ تجویز ضد سم توسط پزشک

3) مسمومیت های تنفسی

سموم تنفسی موادی سمی هستند که از طریق مجاری تنفسی وارد شده و از ریه ها جذب بدن می شوند . بیشتر مسمومیت های تنفسی ناشی از دود آتش سوزی میباشد . سم به سرعت جذب بدن شده و معمولا عواقب خوبی ندارد .

منابع اصلی مسمومیتهای تنفسی عبارتند از :

▪ گازهای منو اکسید کربن co : گاز اصلی متصاعد شده از اگزوز اتومبیل وکرسی است ، در زنبورداری برای کشتن زنبور بکار می رود

▪ گازهای دی اکسیدکربن : در صنعت ایجاد میشود و در عمق چاه وجود دارد .

▪ گاز کلر : در استخر ها بکار می رود .

▪ گاز آمونیاک : گازهای صنعتی

▪ گازهای بیهوشی ( اتر )

▪ گاز دی اکسید سولفور ( ( : در صنایع یخ سازی بکار میرود و در چاهها نیز وجود دارد .

● علایم و نشانه های عمومی مسمومیت تنفسی :

▪ سر درد شدید

▪ اشک ریزش و سوختگی چشم

▪ تهوع و استفراغ

▪ سوختگی گلو و سینه و پوست صورت

▪ سرفه ، تنفس صدادار

▪ سیانوز ( کبودی )

▪ تنگی نفس

▪ گیجی و منگی

▪ درد قفسه سینه

▪ اختلال در هوشیاری و بیهوشی

● اقدامات و کمک های اولیه

▪ شل نمودن یقه و کمربند و باز نگه داشتن راه هوایی

▪ در مسمومیت های تنفسی ، باید فوراً; اکسیژن 100درصد داده شود ( با توجه به دستورالعمل استفاده از کپسول اکسیژن )

▪ انتقال سریع مصدوم به مرکز

4) مسمومیت های تماسی

این نوع مسمومیت زمانی روی می دهد که ماده سمی از طریق پوست وارد بدن شود و از طریق دستگاه گردش خون در سراسر بدن توزیع گردد . حشره کشها و سموم

صنعتی دو نوع شایع از سمومی هستند که از طریق پوست قابل جذب می باشند

همچنین گیاهان بسیاری وجود دارند ( نظیر گزنه ، پیچک , سماق و غیره ) که در صورت تماس با پوست واکنشهای شدید حساسیتی ایجاد می کنند که این واکنشها می توانند در کل بدن نیزمنتشر شوند .

● علایم و نشانه های عمومی مسمومیت های تماسی

ـ التهاب یا قرمزی پوست

ـ گیجی و منگی

ـ سوختگی شیمیایی

ـ شوک

ـ بثورات جلدی

ـ تجمع آب در پوست و ظهور تاول

ـ خارش

ـ سایر علایم و نشانه های عمومی مسمومیتها

ـ تهوع و استفراغ

که این علایم و نشانه ها در مسمومیت تماس گیاهی سه دسته هستند

ـ علایم خفیف : خارش خفیف

ـ علایم خفیف تا متوسط : خارش و قرمزی

ـ علایم متوسط : خارش ، قرمزی ، تورم

ـ علایم شدید : خارش ، قرمزی ، تاول و تورم

● اقدامات و کمکهای اولیه در مسمومیت تماسی

ـ شستشوی پوست با مقادیر زیاد آب حداقل به مدت 20 دقیقه

ـ در حین شستشوی پوست ، لباس و یا جواهر آلات را در آورید

ـ شستشوی محل با آب و صابون

ـ انتقال مصدوم با مرکز درمانی

5 ) مسمومیت های تزریقی

پس از مسمومیت های گوارشی ، مسمومیتهای ترزیقی دومین عامل مسمومیتها به شمار می آیند .

چهار عامل عمده برای آن وجود دارد

▪ مسمومیت ترزیقی در اثر ترزیق دارو به بدن

▪ گاز گرفتگی حیوانات

▪ مار گزیدگی

▪ گزش حشرات

1) مسمومیت ترزیقی در اثر ترزیق دارو به بدن

ترزیق بعضی از داروها به طریق مختلف, خواه داخل وریدی IV، داخل عضلانی ( IM ) ، زیر جلدی (SC) ، داخل جلدی (ID) , میتواند علایم و واکنشهای حساسیتی را ایجاد کند . همچنین برخی از افراد نیز به داروهای خاصی حساسیت دارند .

نشانه ها و علایم اصلی به صورت شوک حساسیتی یا آنافیلاکتیک بروز می کند .

▪ علایم و نشانه های عمده شوک آنافیلاکتیک در اثرترزیق داروها

ـ خارش در سراسر بدن

ـ تورم

ـ ضعف عمومی

ـ بیهوشی

ـ نبض و تنفس نا منظم

▪ اقدامات و کمک های اولیه در مسمومیت ترزیقی داروها

مانند کمک های اولیه شوک آنافیلاکتیک بوده که در فصل مربوطه توضیح داده شده است .

2) گاز گرفتگی حیوانات

گاز گرفتن حیوانات یا انسان باعث دریدگی پوست و عفونت بسیار شدید میشود . گاز گرفتگی حیوانات وحشی مثل روباه، گرگ ، سگ و راکون میتواند باعث انتقال ویروس هاری گردد و در صورت عدم رسیدگی و مراقبت پزشکی به مرگ می انجامد .

گاز گرفتگی انسان نیز باعث انتقال میکروبهای زیادی از دهان به پوست و همچنین انتقال کزاز می شود .

▪ اقدامات

ـ در صورت در دسترس بودن دستکش یکبار مصرف بپوشید ، زخم را با دقت با صابون و آب گرم بشویید تا خطر عفونت به حداقل برسد

ـ با سواپ گازدار ، آهسته آهسته خشک کنید و پانسمان چسب دار ( چسب زخم ) یا پوشش استریل کوچک زخم را بپوشانید .

ـ جهت انجام اقدامات بعدی او را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع فوری دهید و در صورت امکان تلفنی پزشک و کاردان مرکز را مطلع نمایید .

ـ نکتـه :در مورد سابقه واکسیناسیون کزاز سوال کنید .

3) مورد خاص :زخم عمقی

در صورتی که زخم عمقی بود و خونریزی داشت ، با فشار مستقیم و بلند کردن قسمت آسیب دیده خونریزی را کنترل کنید. با یک بالشتک نرم یا پوشش استریل و باند, زخم را در جای خود محکم ببندید تا خونریزی کنترل شود و بعد شرایط ارجاع را فراهم آورید .

4) مارگزیدگی

سالیانه در جهان حدود 50000 نفر به دلیل مار گزیدگی می میرند .

دو نوع مار اصلی سمی و غیر سمی وجود دارد ، که مارهای سمی در نقاط مرکزی و کویری ایران وجود دارد و بعضی از آنها بسیار خطرناک و سم آنها کشنده است .

مارهای سمی چند خصیصه زیر را دارند ( در صورت امکان سمی یا غیر سمی بودن مار تشخیص داده شود ) .

▪ سر مثلثی شکل یا سر مسطحی که از گردن پهن تر باشد .

▪ مردمکهای باریک دراز ( مثل چشم گربه )

▪ لکه رنگی حساس به حرارت بین چشم و سوراخ دهان

▪ طول کوتاهتر

▪ رنگهای متفاوت

مارهای سمی از دندانهای نیش خود برای ترزیق سم استفاده می کنند .

داخل این دندان مثل سر سوزن خالی بوده و مجرای داخل آن به کیسه زهر راه دارد . هر چند هفته یکبار این دو دندان می افتند و به وسیله دندان جدیدی جایگزین می گردد .

کیسه زهر که در سر مار و پشت گوش داخلی قرار دارد با انقباض و فشار وارد آمده دراثر گزش ، فشرده شده و زهر از طریق مجرای داخل دندان نیش به داخل بدن مصدوم ترزیق می شود .

▪ علایم و نشانه های مار گزیدگی (با توجه به گونه مارها )

ـ یک جفت علامت سوراخ شدگی

ـ درد ، قرمزی و تورم شدید در محل نیش

ـ تهوع و استفراغ

ـ اختلال بینایی

ـ افزایش بزاق و عرق کردن

ـ تنفس سخت که در موارد شدید ممکن است تنفس متوقف شود

▪ اقدامات و کمک های اولیه در مار گزیدگی

▪ بیمار را آرام کنید و کمک کنید تا دراز بکشد .

▪ محل گزیدگی را با آب و صابون با ملایمت شستشو دهید وبا سوپ های تمیز آهسته آهسته خشک کنید .

ـ استفاده از باند محدود کننده در 3 سانتی متری بالای محل گزش الزامی است و با استفاده از باند مثلثی ناحیه آسیب دیده را بیحرکت کنید .

ـ نکتـه

هرگز از تورنیکه یا گارو برای بستن زخم استفاده نکنید ، چون سرخرگها نیز بسته می شوند و بافتهای دورتر از محل گزش آسیب خواهند دید .

باند محدود کننده

باندی است پهن که به حدی سفت بسته می شود که یک مداد یا انگشت بتواند به زیر آن رفته و موجب بستن سیاهرگها شود . چون سیاهرگها خون را به قلب برده و از آنجا سم در تمام بدن انتشار می یابد .

تنها درمان موثر مارگزیدگی ، تجویز ضد سم آن در بیمارستا ن است.

در مارگزیدگی می توان از روشهای بستن باند محدود کننده , نیشتر زدن و ساکشن (مکش سم) استفاده کرد مشروط بر اینکه از زمان مارگزیدگی بیش از یک ساعت نگذشته باشد و این عمل مکش سم بیش از 30 دقیقه به طول نیانجامد .

خط برش در حین نیشتر زدن باید به صورت عرضی ( نه ضربدری ) و بر روی محل ترزیق سم باشد .

عمق نیشتر نیز بایست با اندازه ثلث فاصله بین دو نیش مار باشد .

چون عموماً; ضد سم در دسترس نیست ، ترزیق این نفرین یک هزارم به مصدوم توصیه می شود .

6) گزش حشرات:

بیشترین گونه جانوری دنیا حشرات هستند و به همین ترتیب تعداد حشراتی که انسان را می گزند ، محدود نیست .

از جمله مهمترین این حشرات میتوان از زنبور عسل ، زنبور قرمز ، زنبور درشت ، مورچه آتشین ، عنکبوت و عقرب نام برد . برخلاف مارگزیدگی در گزش حشرات محل گزش تنها یک نقطه می باشد .

▪ نشانه ها و علایم گزش زنبور عسل ، زنبور قرمز ، زنبور درشت ، و مورچه آتشین :

ـ درد ناگهانی

خس خس سینه

ـ قرمزی

ـ تغییر رنگ پوست

ـ خارش

ـ اشکال تنفس

ـ کهیر

ـ بیهوش

ـ تورم

ـ شوک آنافیلاکتیک

تنها عنکبوتی که قادر به گزش است ، بیوه سیاه ماده نام دارد . این حشره با بدن سیاه دارای یک لکه قرمز یا زرد رنگی روی شکمش می باشد .

نشانه ها و علایم گزش عنکبوت سیاه بیوه

ـ احساس درد شدید که محل آن گنگ می باشد .

ـ دو محل قرمز رنگ گزش کوچک و بسیار نزدیک هم

ـ سفتی و گرفتگی عضلات خصوصاً; در صورت گزش شکم یا پشت مصدوم

ـ سردرد

ـ لرز

ـ تب

ـ تعریق شدید

ـ تهوع و استفراغ .

▪ اقدامات و کمک های اولیه

ـ ABC بررسی کرده و اقدام لازم را بعمل آورید

ـ در صورت بروز شوک را درمان کنید .

ـ محل را با کیسه آب یخ سرد نمایید . ( مراقب یخ زدگی پوست باشید . )

ـ نیش حشره که در پوست جا مانده را با انبرک نوک تیز خارج کنید .

ـ از پماد کالامین استفاده کنید و در صورت بروز علایم شدید شوک آنافیلاکتیک ، مصدوم را منتقل نمایید .

● عقرب

بیشتر عقربهای سمی ایران در مناطق نزدیک کویر نظیر کاشان زندگی می کنند . شدت گزیدگی بسته به میزان سم تزریق شده دارد . بیش از 90 درصد گزش عقرب در دست روی می دهد و کودکان بیشترین افراد در معرض عقرب زدگی هستند .

▪ نشانه ها و علا یم عقرب زدگی

ـ درد سوزاننده محل گزیدگی

ـ بیقراری و اضطراب

ـ تورم در حالت پیشرفت

ـ آبریزش از دهان

ـ تغییر رنگ محل گزش

ـ اختلال هوشیاری

ـ تهوع و استفراغ

ـ بی اختیاری ادرار و مدفوع

ـ بی حسی و گزگز انگشتان

ـ تشنج

▪ اقدامات و کمک های اولیه

ـ مصدوم را به پشت بخوابانید و تا سه سانتی متر بالای محل گزش را با باند محدود کننده ببندید .

ـ محل را با کیسه آب یخ سرد کنید . هرگز یخ را روی پوست قرار ندهید .

ـ در صورت بروز شوک را درمان کنید .

ـ مصدوم را ارجاع دهید .