بـیـمـاری فـرامـوش شـده

از میان بیماری های باستانی، جذام از قدیمی ترین و پرآوازه ترین بیماری هاست. بیماری ای که تقریباً; در سراسر جهان، از یادها رفته است. بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت زمانی که شیوع یک بیماری در کشوری به یک در هر ده هزار مورد برسد، آن بیماری حذف شده تلقی می شود. به گفته کارشناسان، ایران سال هاست که در آمار بیماری جذام به این عدد رسیده است. تعداد موارد کشف شده جذام در ایران در سال 1370، 191 مورد بوده که در سال 1386 شیوع این بیماری به 37 نفر کاهش یافته است.

جذام روزی بیماری فقر خوانده می شد؛; امروز نیز این روند حفظ شده و با وجود تکنیک های جدید تشخیص و درمان حتمی، کشورهای فقیرنشین و محروم از امکانات پیشرفته بهداشتی - درمانی هنوز هم با جذام دست به گریبان هستند. آنچه که در این بیماری اهمیت دارد، آغاز سریع درمان است.

جذام در طول تاریخ بیش از هر بیماری دیگری وحشت و انزوای مبتلایان و اطرافیان آنها را به دنبال داشت. امروز هم با وجود تاکید متخصصان به درمان صددرصد این بیماری، باز هم نشانه هایی از وحشت عموم جامعه نسبت به جذام دیده می شود. همچنین باید گفت که برخلاف تصور عموم، انتقال این بیماری نیازمند تماس مداوم و نزدیک با فرد ناقل است.

انگی که به این بیماری زده شده از جمله موانع بر سر راه ریشه کنی قطعی این بیماری محسوب می شود؛; چرا که ممکن است مبتلایان به آن به نوعی خود را از نظرها دور داشته و مخفی شوند.

دکتر محمد شیزرپور، متخصص پوست و محقق مرکز آموزش و پژوهش بیماری های پوست و جذام وابسته به دانشگاه علوم پزشکی تهران، جذام را نوعی بیماری مزمن می داند که با عامل باکتری به وجود می آید و در صورت عدم درمان به موقع آسیب های جدی و دایمی را به دنبال دارد.

وی با بیان این که عدم درمان به موقع جذام، آسیب های جدی به پوست، اعصاب، دست و پا وچشم را سبب می شود؛; می گوید: پوست و اعصاب مهم ترین مکان هایی هستند که گرفتار این بیماری می شوند؛; هر چند که سایر اندام های بدن هم از این بیماری مصون نیستند.

از آنجا که عصب اعضای درگیر در این بیماری از بین می رود، بیمار آسیب دیدگی و سوختگی حاصل از بیماری را احساس نمی کند و ضایعه حاصله ممکن است به زخم تبدیل شود.

افراد معمولی هنگام تماس با جسم داغ سریع عکس العمل نشان می دهند و خود را از منبع گرما دور می کنند، این در حالی است که به گفته دکتر شیزرپور، بیمار جذامی به دلیل از دست دادن حس و اعصاب خود، گرما را متوجه نشده و به سوختگی هایی مبتلا می شود که نتیجه این سوختگی ها هم زخم در اندام هاست. این زخم ها می تواند پیشرفت کرده و در صورت عدم درمان به آسیب های دایمی به اندام ها منجر شود. از طرف دیگر جذام ممکن است به صورت فلج ماهیچه و فلج عضلات خود را نشان دهد.

● جذام مسری نیست

برخلاف تصور عموم که این بیماری را مسری می خوانند و به شدت از مبتلایان وحشت دارند، جذام چندان مسری نبوده و انتقال آن نیازمند تماس مداوم با فرد مبتلاست. این متخصص پوست در این باره می گوید: انتقال جذام به صورت مستقیم، از انسان به انسان و از طریق ترشحات تنفسی صورت می گیرد. سرایت این بیماری نیازمند دوره تماس طولانی است. همچنین برای مبتلا شدن به این بیماری وجود استعداد ژنتیکی لازم است. به این ترتیب همه افراد نمی توانند به آن مبتلا شوند. بیش از 95 درصد افراد جامعه در مقابل جذام مصون هستند. همچنین جذام می تواند هر دو جنس زن و مرد را گرفتار کند. دوره نهفتگی این بیماری طولانی میان پنج تا سه سال است. به این ترتیب باکتری جذام چند سال پس از ورود به بدن خود را نشان می دهد. جذام خطر مرگ ندارد؛; این در حالی است که در صورت عدم درمان فرد را به معلولیت هایی دچار می کند.

● جذام، قابل درمان است

جذام در زمان های دور به علت کمبود امکانات تشخیصی - درمانی عوارض غیرقابل جبرانی را به جا می گذاشت. اگرچه جذام بیماری تاریخی با عوارض نامطلوب بوده و از سابقه طولانی برخوردار است؛; اما در حال حاضر صد در صد قابل درمان است. دکتر شیزرپور نیز بر این امر صحه گذاشته و می گوید: در حال حاضر روش دارویی بسیار موثری برای درمان جذام وجود دارد که صد در صد بیماری را درمان می کند. در صورت تشخیص به موقع بیماری، بیمار در مراحل اولیه کاملا بهبود می یابد. درمان دارویی جذام به صورت رایگان در تمام مراکز بهداشتی درمانی در اختیار بیماران قرار می گیرد.

در زمان های دور مبتلایان به جذام از دیگر بیماران جدا می شدند و در مکان هایی با عنوان "جذام خانه" و به صورت متمرکز تحت درمان قرار می گرفتند. مکان هایی که امروز نامی از آنها شنیده نمی شود و حتی اذهان نسل جدید با این واژه بیگانه است. دکتر شیزرپور در این باره می گوید: در گذشته درمان جذام به صورت متمرکز صورت می گرفت و مکان هایی به نام جذام خانه برای مبتلایان در نظر گرفته شده بود. سازمان بهداشت جهانی تصمیم بر جمع کردن مراکز جذام خانه و ادغام تشخیص و درمان جذام در سیستم های بهداشتی - درمانی گرفت. در ایران نیز از سال 1370 این امر انجام شد و سازمان مبارزه با جذام به تدریج حذف شد و تشخیص و درمان جذام را در شبکه های بهداشتی ادغام کرد؛; چرا که شبکه های بهداشتی درمانی در همه نقاط کشور حتی دورترین روستاها هم در دسترسند.

این در حالی است که سازمان جذام این امکان را نداشت. علاوه بر آن نوعی داغ اجتماعی در این بیماری وجود داشت؛; به این ترتیب که افراد از ترس طرد شدن از جامعه به جذام خانه ها مراجعه نمی کردند.

جذام که روزی خوره نامیده می شد و جوامع از جمله سازمان بهداشت جهانی را در تب و تاب و چاره اندیشی انداخته و آنها را با چالش هایی روبرو کرده بود، امروز با کاهش شیوع بیماری از ذهن ها حتی اذهان پزشکان هم دور مانده و کمتر سخنی از آن شنیده می شود. بر این اساس تشخیص موارد جدید مبتلایان این بیماری می تواند به تاخیر بیفتد. دکتر شیزرپور در این باره می گوید: در حال حاضر شیوع جذام در ایران بسیار کاهش یافته و تقریبا بروز آن بسیار نادر شده است. طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی زمانی که شیوع بیماری در کشوری به یک در هر ده هزار مورد برسد، بیماری حذف شده تلقی می شود. ایران سال هاست که به این عدد رسیده است.

وی به تاخیر افتادن تشخیص بیماری را از جمله مشکلات امروزی جذام می داند و می گوید: از آنجا که در ایران شیوع جذام بسیار کاهش یافته و حتی از مرحله حذف هم گذشته است، اکثر پزشکان این بیماری را فراموش کرده اند. به این ترتیب معدود بیمارانی هم که وجود دارند بسیار دیر تشخیص داده می شوند.

بنابراین اگر عوارضی از این بیماری ایجاد شود به دلیل همین تشخیص دیرهنگام است.

جذام روزی به بیماری فقر شهرت داشت. این در حالی است که امروز هم با وجود شعارهای رنگارنگ سازمان های بین المللی و ادعای صرف هزینه های کلان در کنترل بیماری ها باز هم جذام در ملت های فقیر به دلیل عدم برخورداری از ابزارهای تشخیصی و درمانی مطلوب، شایع است. دکتر شیزرپور در این باره می گوید: در حال حاضر جذام در مناطق فقیری مانند هند، نپال و برزیل همچنان با شیوع بالا همراه است. علت آن است که در مناطق فقیر امکانات تشخیصی و درمانی مناسبی در این بیماری وجود ندارد. این در حالی است که در مناطق مرفه نشین بیماران سریع تشخیص داده شده و درمان می شوند.

وی می افزاید: درمان سه دارویی شامل سه عدد آنتی بیوتیک و به مدت یک سال برای درمان جذام به کار گرفته می شود که از سال 1979 توسط سازمان بهداشت جهانی به صورت رایگان در اختیار همه کشورها قرار گرفت. از سال 1979 که آغاز درمان چند دارویی جذام در سراسر دنیا بود تا سال 1990 شیوع بیماری در دنیا به میزان 90درصد کاهش یافت. بنایراین دیگر نیازی به تهیه واکسن در مقابله با جذام نبود. به این ترتیب برنامه های سازمان بهداشت جهانی برای تهیه واکسن بیماری جذام کنار گذاشته شد؛; چرا که بهترین راه کنترل جذام، تشخیص و درمان به موقع است. به این ترتیب چرخه انتقال بیماری قطع و شیوع آن در جوامع کاهش می یابد.

دکتر شیزرپور با اشاره به مشکلات کنونی بیماران مبتلا به جذام می افزاید: در حال حاضر تعداد معدودی از بیماران از ادامه درمان به دلیل ترس از عوارض دارویی و طولانی بودن دوره درمان امتناع می کنند، این در حالی است که داروها تقریبا بدون عارضه بوده و ایمن هستند. تداوم وجود داغ اجتماعی ناشی از جذام در اذهان عمومی جامعه، تردد مهاجرین خارجی به ویژه افاغنه و همچنین فراموش شدن بیماری در ذهن پزشکان به علت کاهش شیوع بیماری از دیگر مشکلات کنونی در شناسایی و درمان بیماران است.

دکتر شیزرپور در رابطه با علایم بروز جذام، می گوید: معمولا جذام با گروهی از علایم پوستی و حسی خود را نشان می دهد. ضایعات پوستی ناشی از جذام بسیار متنوعند که می تواند شامل لکه های سفید، قرمز و خشکی پوست باشد، اما این ضایعه های پوستی برخلاف دیگر ضایعات پوستی شایع، حس یا علامت دیگری مانند خارش ندارند. هر چند در سال های دور بیماری های دیگری مانند سل و طاعون نیز شایع بودند؛; اما این بیماری های عفونی، فرد مبتلا را از بین می بردند و ظاهر بیمار تحت تاثیر قرار نمی گرفت. این در حالی است که جذام خطر مرگ نداشته اما فرد را معلول و شکل ظاهری وی را از بین می برد. به همین علت تصور ناخوشایندی از بیماری در اذهان عموم ملت ها شکل گرفت. متاسفانه هنوز هم داغ اجتماعی ناشی از جذام در جوامع وجود دارد. امروزه با وجود درمان صد در صد جذام و چه بسا درمانی بسیار راحت تر از سایر بیماری ها، لازم است تصورات ذهنی قدیمی جذام از خاطره ها پاک شود.