حمله به مرکز فرماندهی مغز

از سیستم عصبی مرکزی بدن، حساس ترین و حیاتی ترین عضو بدن، سپرهای حفاظتی زیادی مراقبت می کنند.

یک جمجمه و ستون فقرات استخوانی و محکم، عضلات روی ستون فقرات، پوست روی آنها و ... در داخل خود این حفاظ های استخوانی هم چند لایه مختلف وجود دارند که مثل غلافی از سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) در برابر آسیب ها و عفونت ها حفاظت می کنند.

این لایه ها مننژ نام دارند، اما گاهی پیش می آید که این لایه ها خودشان دچار التهاب و عفونت می شوند. مننژیت یا التهاب پرده های مغز و نخاع، بیماری التهابی و خطرناکی است که مننژ را آلوده می کند.

● چه چیز به پرده مغزآسیب می زند؟

مننژیت می تواند در اثر عوامل مختلفی به وجود بیاید. هر چیزی که بتواند سیستم ایمنی را علیه مننژ تحریک کند و یا باعث التهاب سیستم ایمنی داخل این پرده ها بشود، التهابی ایجاد می کند که علایم مننژیت را به دنبال خواهد داشت.

عفونت های ناشی از باکتری، عفونت های ویروسی آسیب ها، سرطان هایی خاص و بعضی از انواع داروها می توانند این غشاءهای محافظ را ملتهب کنند و باعث فشار و آسیب به مغز بشوند.اما آنچه که ما بیشتر به عنوان مننژیت می شناسیم ناشی از عامل باکتریال یا گاهی ویروسی است. باکتری های هموفیلوس آنفلوآنزا، نیسریا مننژیتدیس و استرپتوکوک نومونیا شایع ترین باکتری هایی هستند که باعث ایجاد این بیماری می شوند.

این باکتری ها اغلب بدون هیچ مشکل و علامت خاصی در مخاط دهان و حلق افراد زندگی می کنند، اما گاهی اوقات ممکن است پیش بیاید که این باکتری های به ظاهر بی ضرر از سد سیستم ایمنی بدن بگذرند و وارد مایع مغزی نخاعی فرد شوند. در این محیط که محیط مناسبی برای زندگی این باکتری ها به حساب می آید، باکتری ها به سرعت تکثیر می شوند و باعث التهاب و تورم مننژ می شوند. این همان زمانی است که علایم عفونت مننژیت به وجود می آید.عفونت های ویروسی هم مشابه باکتری ها عمل می کنند و با ورود به فضای دور مغز و نخاع و تکثیر باعث التهاب می شوند اما التهاب آنها معمولا خفیف تر است.

● مننژیت چه علایمی دارد؟

حدود 90 درصد بیماران سردرد را ذکر می کنند. تقریبا اولین علامتی که به وجود می آید سردرد است که به خاطر فشار به بافت مغز و تورم مننژ و افزایش مایع نخاعی به وجود می آید. به دنبال سردرد، سفتی گردن اتفاق می افتد.

گرفتگی و احساس سفتی در عضلات گردن که با معاینه خاصی می توان کاملا آن را مشخص کرد. (پزشک برای تشخیص این علامت از بیماری می خواهد دراز بکشد و سر بیمار را به طرف سینه اش خم می کند. درد، مقاومت در خم کردن گردن و گاهی خم کردن زانوها در واکنش به این کار نشانه سفتی گردن است.)

به دنبال سردرد و سفتی گردن هم تب به وجود می آید تا سه گانه علایم تشخیص مننژیت تکمیل شود. هر بیماری که دارای این علایم سه گانه باشد را باید به سرعت به بیمارستان منتقل کرد و اقدامات درمانی را برایش انجام داد. فتوفوبی یا ترس از نور، فنوفوبی یا ترس از صدا، تحریک پذیری، تغییرات سطح هوشیاری، خواب آلودگی، تهوع، استفراغ، هذیان و گاه تشنج از علایم دیگر مننژیت هستند.

در نوزادان که نمی توان معاینات را به خوبی انجام داد و علایمشان هم با بزرگسالان متفاوت است، مننژیت را می توان از تب، کاهش فعالیت، تحریک پذیری، تهوع، شیر نخوردن و در نهایت تشنج، تشخیص داد. در نوزادان گاهی ملاج آنها به خاطر افزایش فشار مایع مغزی، تورم ایجاد می شود که می تواند نشانه مننژیت باشد.

علایم بیماری مننژیت و به خصوص آن علایم سه گانه، طی چند ساعت و گاهی یک تا 2 روز به وجود می آیند در این مواقع باید بیمار را به سرعت به بیمارستان منتقل کرد چون زمان برای درمان این بیماران بسیار حیاتی است.

● درمان مننژیت

مننژیت یک اورژانس پزشکی است. یعنی با مشاهده کوچک ترین علایمی از آن باید به بیمارستان مراجعه کرد و در شک به آن هم حتی باید بیمار را بستری کرد. نوزادان و بچه ها بیشتر در معرض خطر این بیماری هستند چون هم بیشتر مبتلا می شوند و هم تشخیص علایم در آنها سخت تر است.

بعد از مراجعه به بیمارستان و معاینه بیمار توسط پزشک و مشاهده علایم بیماری، باید تشخیص قطعی شود در همین زمان هم نباید وقت را از دست داد و باید برای بیمار آنتی بیوتیک های وسیع الطیف که عفونت گونه های مختلف باکتری را درمان می کنند، تجویز شود اما قبل از آن باید برای بیمار یک آزمایش مخصوص انجام داد. آزمایش مایع نخاعی بیمار برای تعیین نوع باکتری.

دانستن علت اصلی ایجاد مننژیت بسیار مهم است چون در تعیین روش درمان نقش دارد، مثلا ویروس ها معمولا مننژیت نضیف و ملایمی ایجاد می کنند که خودبه خود و ظرف یک تا دو هفته بهبود می یابد و اغلب درمان خاصی احتیاج ندارد و فقط باید درمان علامتی (یعنی تخفیف علامت ها) انجام شود. مثل تجویز کورتون برای کاهش تورم مننژ.

اما عفونت های باکتریال را باید دقیقا مشخص کرد تا آنتی بیوتیک مخصوص به آن باکتری تجویز شود. آزمایش مایع نخاعی اصلی ترین آزمایشی است که برای این بیماران انجام می شود. در این آزمایش پزشک در شرایط استریل توسط یک سوزن مخصوص، از انتهای ستون فقرات، مقدار کمی از مایع نخاعی را خارج می کند و آن را برای بررسی به آزمایشگاه می فرستد.

رنگ، قوام و فشار این مایع در همان زمان خارج شدن هم می تواند در تشخیص بیماری به پزشک کمک کند. به غیر از آزمایش مایع نخاعی یا LP، آزمایش های دیگری هم انجام می شود. آزماش خون، عکس قفسه سینه و گاهی سی تی اسکن و ام آر آی بعد از مشخص شدن نوع باکتری، آنتی بیوتیک وسیع الطیف به آنتی بیوتیک مخصوص آن باکتری تغییر می کند.به طور کلی درمان اولیه عفونت های باکتریال، تجویز سفرتیاکسون و سفوتاکسمی است که اغلب گونه های باکتری را پوشش می دهد. گاهی نیز ونکوماسیسین و درمان های ترکیبی دیگر تجویز می شود که بسته به نوع عفونت، سن بیمار و شرایط او و حتی اقلیمی که در آن زندگی می کند، متفاوت است.

● پیشگیری از خطرات

علت خطرناک بودن مننژیت، آسیبی است که به بافت مغز می رساند. طولانی شدن زمان التهاب ممکن است باعث گسترش عفونت به بافت مغز و یا افزایش فشار داخل جمجمه و آسیب به مغز شود که در نتیجه آن کما و مرگ اتفاق می افتد.

عوارض کم خطرتر این بیماری هم چیزهای دلپذیری نیستند. عوارض طولانی مدتش مثل کاهش شنوایی، عقب افتادگی ذهنی، فلج و تشنج های مکرر می تواند نتیجه این بیماری باشند که گاهی اوقات حتی در صورت درمان هم برای بیمار بجا می مانند. علت اصلی اغلب این عوارض هم این است که تشخیص و درمان به موقع صورت نگرفته است.

بهترین پیشگیری از ابتلا به این بیماری و عوارض آن هم، بعد از تشخیص و درمان سریع، تزریق واکسن است. تزریق واکسن های آنفلوآنزا و یا واکسن های مننژیت علیه باکتری های شایع این بیماری در زمانی که احتمال ابتلا به این بیماری وجود دارد، یک اقدام پیشگیرانه موثر است.

درمان افراد نزدیک به یک بیمار هم به علت احتمال ابتلای آنان به بیماری می تواند روش پیشگیری خوبی باشد. عفونت مننژیت اغلب توسط تماس مستقیم و نزدیک با ترشحات مخاطی فرد بیمار به وجود می آید. اغلب باکتری های عامل مننژیت خیلی مسری نیستند اما تماس مستقیم و طولانی مدت با آنها که در ترشحات دهان و حلق بیمار وجود دارند، می تواند باعث ایجاد بیماری شود.

به همین علت است که در سربازخانه ها و در محیط های عمومی سربسته برای افراد واکسن مننژیت تزریق می شود. عطسه و سرفه یک فردی که به ظاهر فقط سرما خورده است هم می تواند باعث انتقال عفونت مننژیت شود. در کسانی که آسیب نخاعی و یا مغزی دیده اند، یا شکستگی جمجمه دارند هم به علت در تماس بودن مایع نخاعی با بیرون تزریق داروهای درمانی به منظور پیشگیری انجام می شود.

● تاریخچه مننژیت

قدیمی ترین نوشته پزشکی که در آن راجع به علایم مننژیت، این بیماری صحبت شده است، مربوط به کتاب قانون ابوعلی سینا است. در سال 1020 میلادی، ابوعلی سینا اولین بار این بیماری را کاملا توضیح داد و روش های درمانی سنتی آن را تشریح کرد.

در غرب اولین بار در سال 1805 بود که بعد از یک اپیدمی شدید در سوییس، مقالات پزشکی علایم این بیماری را کاملا توضیح دادند و اقدامات درمانی لازم را پیشنهاد کردند اما تا زمان پیداشدن آنتی بیوتیک های مختلف، هنوز این بیماری کاملا قابل درمان نبود.

در قرن نوزدهم، مننژیت، نفرین خانوادگی خاندان امپراتوری ژاپن بود. به علت یک نقص مادرزادی، اغلب اعضای این خانواده مستعد به ابتلا به مننژیت بودند و اغلب آنها در سنین کم می مردند. در اواسط قرن نوزدهم، فقط امپراتور ژاپن و 2 نفر از فرزندانش از این بیماری جان سالم به در بردند. امپراتور تاسیهو هم که بعدها به حکومت رسید، به خاطر عوارض این بیماری دچار عقب افتادگی ذهنی بود. تا زمان امپراتور هیرهیتو در قرن بیستم که از داروهای جدید استفاده شد، مننژیت همچنان از خاندان سلطنتی ژاپن قربانی می گرفت.

در جهان بیشترین شیوع مننژیت در قاره آفریقاست. مشکلات بهداشتی و درمانی هم به نتایج فاجعه بار این بیماری دامن می زند. در سال 1996 وسیع ترین و گسترده ترین اپیدمی مننژیت در غرب آفریقا به وجود آمد که نیجریه، چاد و بورکینافاسو را درگیر کرد. 250هزار نفر در این کشورها مبتلا به مننژیت شدند که 25 هزار نفر در اثر این بیماری جان باختند.

● با کودک مبتلا به مننژیت چه باید کرد؟

1) اول باید علایم بیماری را در کودک شناخت. تب بالا، علایم شبیه آنفلوآنزا، خواب آلودگی، استفراغ، سردرد، سفتی گردن، حساسیت به نور و وجود دانه های قرمز رنگ در پوست. علایم این بیماری در کودکان است. در نوزادان هم شل و ول بودن، بی حس بودن، عدم فعالیت، تحریک پذیری و شیر نخوردن می تواند نشانه های بیماری باشند.

2) قدم بعدی مراجعه سریع به اورژانس است. اما برای تایید این علایم می توان چند آزمایش ساده هم انجام داد. با یک لیوان شیشه ای روی دانه های قرمز به وجود آمده روی پوست فشار دهید. در یک حساسیت ساده رنگ دانه با فشار از بین می رود اما در مننژیت این طور نیست. سفتی گردن را هم می توان در خانه معاینه کرد.

3) تا رسیدن به اورژانس، کودک را در یک جای آرام و خنک نگه دارید. پارچه نمناک روی پیشانی و بدنش بگذارید و سعی کنید دمای بدنش را پایین بیاورید. سعی کنید بیدار نگهش دارید تا پزشک بتواند معاینه اش کند.