پوکی استخوان بیماری است که طی آن مقاومت استخوان ها کم می شود و احتمال شکستگی بالا می رود. پوکی استخوان را بیماری خاص زنان می دانند، با این حال نمی توان گفت مردان از ابتلا به این بیماری در امان هستند. اما سست شدن استخوان ها در آنها خفیف تر و در طول سال تنها 0.5 است. اما تحلیل استخوان در خانم ها شدیدتر و پس از سن یایسگی به دلیل کمبود هورمون استروژن به 3 تا 5 درصد در طول 2 تا 3 و سپس 1 تا 2 درصد در ده سال بعد است. یایسگی زود هنگام (قبل از 45 سالگی) یا در نتیجه یک عمل جراحی احتمال پوکی استخوان را بیشتر می کند.
بلوغ دیررس نیز یک عامل خطر دیگر محسوب می شود. این بیماری به واقع یک مشکل جوامع امروزی به شمار می آید و تغذیه نقش مهمی در پیشگیری از آن دارد. تغذیه نامناسب و فقر کلسیم، پروتیین و ویتامین د روند این بیماری را تشدید می کند. در دوران کودکی و نوجوانی که بافت استخوانی درحال کامل شدن است، تغذیه مناسب بسیار مهم است. اگر تغذیه در دوران بزرگسالی نیز صحیح باشد، موجب حفظ استحکام استخوان ها به مدت بیشتر و تعویق سست شدن آنها می شود.
برای پیشگیری از پوکی استخوان، دریافت کلسیم در وعده های غذایی باید نیازهای بدن را تامین کند. نوجوانان و زنان یایسه، دو گروهی هستند که نیاز بیشتری به کلسیم دارند، زیرا استخوان های نوجوانان دراین سن، درحال کامل شدن است. مصرف کلسیم بیشتر نیز به زنان یایسه این شانس را می دهد که تحلیل توده های استخوانی کندتر شود.
● کلسیم؛; محافظ استخوان ها
کلسیم فراوان ترین عنصر بدن انسان است به طوری که یک کیلوگرم از وزن یک شخص بزرگسال، کلسیم است که 98 درصد این مقدار در استخوان ها تراکم دارد. کلسیم به همراه فسفر بافت استخوانی را می سازد. ضرورت مصرف روزانه کلسیم از این جهت است که استخوان ها هر روز بخشی از کلسیم را از دست می دهند که باید فورا جایگزین شود. کلسیم مهمترین عنصر ساخت و استحکام استخوان هاست. علاوه بر این، کلسیم در انعقاد خون، انقباض ماهیچه ها و روند واکنش های مختلف شیمیایی نیز تاثیرگذار است.
نیاز افراد به کلسیم با توجه به سن و وضعیت فیزیولوژیکی بدن متفاوت است. بچه ها روزانه به 600 تا 1000 میلی گرم کلسیم نیاز دارند. این نیاز در نوجوانان، خانم های باردار و شیرده و افراد مسن به 1200 میلی گرم در روز می رسد. برای افراد بزرگسال نیز توصیه می شود روزانه 900 میلی گرم کلسیم مصرف کنند. مصرف کافی شیر و محصولات لبنی این نیاز را تامین می کند.
شیر و فرآورده های لبنی سرشار از کلسیم هستند، به طوری که 2.3 از نیاز روزانه ما را تامین می کند. اما بعضی از آب معدنی ها، انواع کلم ها و مرکبات نیز منبع غنی از این عنصر محسوب می شوند.
مقدار کلسیم به میلی گرم در 100 گرم:
▪ شیر: 130، ماست 150، پنیر (در انواع مختلف): 150 تا 1000
▪ پرتقال: 40، کلم 30
بعضی از مواد مانند اسید اکسالیک موجود در اسفناج و گیاه ترشک و اسید پیتیک موجود در نان سبوس دار و نان کامل، جذب کلسیم را دچار مشکل می کند.
● پروتیین
باید گفت که پروتیین ها نیز در استحکام استخوان ها نقش دارند. پروتیین ها در گوشت، ماهی، تخم مرغ، پنیر، شیر و... وجود دارد. تحقیقات اخیر نشان می دهد که رابطه نزدیکی بین دریافت پروتیین و متابولیسم استخوانی وجود دارد. مصرف پایین تر از حد توصیه شده، می تواند عاملی باشد که احتمال پوکی استخوان را بیشتر می کند. کمبود پروتیین در برنامه غذایی دختران جوان، کاهش تراکم استخوانی حتی در استخوان های ران پا و ستون مهره ها را درپی دارد. این خطر همچنین خانم هایی را که رژیم های کم کالری را دنبال می کنند، نیز تهدید می کند، زیرا در این مدت پروتیین کافی دریافت نمی کنند.
● پیشگیری بهتر از درمان
پوکی استخوان یک بیماری رایج زنان است که غالبا در ابتدای بیماری، فرد متوجه بیماری نمی شود اما به خاطر سستی و شکستگی های استخوان، فرد را زمین گیر می کند و فعالیت های روزمره او را دچار مشکل می کند. با این حال نمی توان گفت که همه افراد مسن مبتلا به این بیماری می شوند؛; بلکه روش های بسیار مفیدی برای پیشگیری و درمان آن وجود دارد. پیشگیری از پوکی استخوان در واقع به زمانی برمی گردد که بافت استخوانی در حال تکامل است و در این صورت فرد تا پایان عمر از این بیماری در امان خواهد بود. برای اینکه بافت استخوانی به بهترین نحو رشد کند، انجام فعالیت های ورزشی و مصرف کافی پروتیین و کلسیم حتما باید در برنامه روزانه گنجانده شود. پس از آن برای حفظ توده استخوانی و کاهش احتمال سستی و شکستگی مربوط به سن و توقف ترشح استروژن پس از یایسگی، توصیه های زیر را به کار ببرید:
▪ تمرینات مداوم ورزشی
▪ درمان هورمونی تجویز شده برای جایگزینی هورمون
▪ دریافت کافی کلسیم
▪ قرار گرفتن در نور خورشید به خاطر تولید ویتامین د
▪ مصرف مناسب پروتیین ها
زنان باردار، شیرده و افراد مسن به خاطر اینکه کلسیم بدن آنها کم می شود، در معرض ابتلا به پوکی استخوان قرار می گیرند.
اگر پس از آزمایشات تراکم استخوانی، پوکی استخوان مشخص شد، در این صورت به بیمار توصیه می شود حتما به مقدار کافی کلسیم مصرف کند و تغذیه او نیز باید متناسب باشد. در چنین شرایطی فرد باید حتما هر روز به جز میان وعده ها، سه وعده غذای اصلی میل کند، حداقل چهار مرتبه لبنیات مصرف کند و 1.5لیتر آب معدنی سرشار از کلسیم بنوشد. همچنین بهتر است افراد مبتلا به این بیماری،سیگار نکشند، زیرا توتون دو تأ;ثیر منفی روی استخوان ها دارد. نخست اینکه تأ;ثیر مستقیمی روی سلول های استخوانی دارد و همچنین سن یایسگی را پایین می آورد.
● عوامل مؤ;ثر در ابتلا به پوکی استخوان
عوامل متعددی در ابتلا به پوکی استخوان نقش دارند که از جمله مهم ترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
▪ سن و جنس:
ابتلا به پوکی استخوان در درجه اول به سن و جنس بستگی دارد. پس از سن پنجاه سالگی از هر هشت مرد یک نفر مبتلا به این بیماری می شود در حالی که در این سن از هر سه زن، یک نفر از این بیماری رنج می برد و پس از 75سالگی، از هر 2نفر زن 1نفر گرفتار پوکی استخوان می شود.
زنان در واقع به خاطر کاهش هورمون استروژن پس از دوران یایسگی در معرض خطر هستند. در 5سال نخست پس از یایسگی، 5 تا 15درصد استحکام استخوانی زنان تحلیل می رود و این رقم در سال های بعد، به 2درصد در سال می رسد. بلوغ دیرهنگام، یایسگی پیش از موقع (قبل از 45 سالگی) و آمنوره (فقدان یا توقف غیرطبیعی قاعدگی) از دیگر عوامل مستعدکننده پوکی استخوان در زنان است.
▪ وراثت:
تعیین دقیق نقش وراثت در بروز پوکی استخوان کار دشواری است، اما باید گفت که استحکام استخوانی هر فرد به وراثت وابسته است. هرچه مقاومت استخوان ها کمتر باشد، ریسک ابتلا به پوکی استخوان نیز بیشتر است. سابقه شکستگی استخوان در خویشاوندان، یکی از فاکتورهایی است که پزشک در موارد شک به بیماری، بررسی می کند. تحقیقات اخیر نشان می دهد که زمینه فامیلی می تواند بسیار مورد توجه قرار گیرد. خواهر و برادران بیمار مبتلا به پوکی استخوان، شش برابر دیگران در معرض بیماری هستند. محققان انگلیسی همچنین 8ژن مسیول این بیماری را نیز تشخیص داده اند.
▪ تغذیه:
نوشیدن بیش از سه فنجان قهوه، چای و... به علت دارابودن کافیین یکی دیگر از فاکتورهای بروز بیماری محسوب می شود. به علاوه کم تحرکی و ورزش نکردن نیز تأ;ثیرگذار است. دریافت کلسیم و ویتامین د چه با مصرف موادغذایی و یا با قرارگرفتن در نور خورشید، در پیشگیری از بروز بیماری مؤ;ثر است. نوزادان به 20 تا 25 میکروگرم ویتامین در طول روز نیاز دارند. این مقدار در اطفال 1 تا 3 سال 10میکروگرم، در کودکان بالای یک سال، نوجوانان، جوانان، زنان و مردان بزرگسال 5میکروگرم، سالمندان بالای 75 سال 10 تا 15 میکروگرم و در زنان باردار و شیرده 10میکروگرم در روز است.
● تاثیر دیگر بیماری ها
استفاده طولانی مدت یا زیاد داروهایی با اساس کورتیکویید و ابتلا به بعضی بیماری ها مانند تیرویید حاد یا دیابت که با کلسیم در تداخل هستند، می توانند بیمار را به سمت پوکی استخوان ثانویه بکشانند. به این نوع پوکی استخوان از آن جهت ثانویه گفته می شود زیرا در نتیجه یک بیماری دیگر بروز می کند.
تحقیق برروی 7000 خانم نشان می دهد که احتمال عارضه پوکی استخوان در زنانی که از افسردگی شدید رنج می برند، زیاد است. در واقع مکانیزم تاثیر بیماری چندان روشن نیست، اما غلظت بالای کورتیزول در خون بیمار افسرده ممکن است موجب تحلیل توده استخوانی شود.
علاوه بر این شرایط، لاغری مفرط یکی دیگر از شرایط بروز بیماری است زیرا بافت های چربی در واقع توانایی تولید استروژن (هورمون زنانه) را دارند. همچنین آسیایی ها و اروپایی ها مقاومت استخوانی کمتری نسبت به سیاهپوستان دارند. سیگارکشیدن و بی تحرکی نیز دو عامل دخیل در بیماری پوکی استخوان هستند.
اگر شما هم جزو افراد مستعد بیماری هستید، آزمایشات تراکم استخوانی را انجام دهید.
مریم سادات کاظمی
روزنامه کیهان