افراد سالمند در معرض خطر بیماری های مزمن دهان از جمله عفونت های دندان (مانند پوسیدگی دندان، پریودونتیت)، افتادگی دندان، ضایعات مخاطی خوش خیم و سرطان دهان هستند. سایر اختلالات شایع دهان در این جمعیت، شامل گزروستومی (خشکی دهان) و کاندیدیاز دهان که ممکن است به کاندیدیاز حاد با غشای کاذب (برفک) منجر شود، ضایعات اریتماتو (استوماتیت دندان مصنوعی) یا شیلیت آنگولار هستند. خشکی دهان ناشی از بیماری زمینه ای یا مصرف دارو ممکن است با استفاده از داروهای جایگزین بزاق درمان گردند. پزشکان مراقبت اولیه می توانند با ارزیابی خطر، شناسایی تغییرات طبیعی ناشی از پیری در برابر تغییرات غیرطبیعی، انجام معاینه متمرکز بر دهان و ارجاع بیماران به دندان پزشک در صورت لزوم، به بیماران سالمند در حفظ مناسب سلامت دهان کمک نمایند. بیماران مبتلا به اختلالات طبی ناتوان کننده مزمن (مانند آرتریت، ناتوانی عصبی) ممکن است از ابزارهای کمکی سلامت دهان مانند مسواک های الکتریکی، مسواک های دستی با دسته های پهن و ابزارهای نگهدارنده نخ دندان بهره ببرند...
برآورد می شود که در سال 2030، 71 میلیون آمریکایی که تقریبا 20 جمعیت را تشکیل می دهند دارای سن 65 سال یا بیشتر باشند. شمار فزاینده ای از افراد سالمند تمام یا بخشی از دندان های خود را به صورت کامل حفظ کرده اند که به خاطر افزایش مراقبت سلامت دهان مانند افزودن فلوراید به آب مصرفی جامعه، پیشرفت فناوری در زمینه دندان و بهداشت بهتر دهان است. با این حال، این جمعیت در معرض خطر بیماری های مزمن دهان شامل عفونت های دندانی (مانند پوسیدگی دندان، پریودونتیت)، افتادگی دندان، ضایعات مخاطی خوش خیم و سرطان دهان هستند. شواهد روزافزونی، سلامت دهان و سلامت عمومی را مرتبط به هم دانسته اند و بیان می کنند که ارتباطی بین بیماری پریودونتال و دیابت، بیماری های قلبی ـ عروقی، پنومونی، بیماری های روماتولوژیک و التیام زخم وجود دارد.
بهداشت نامناسب دهان اغلب با وضعیت اقتصادی نامطلوب، فقدان بیمه جهت بیماری های دندانی، زمین گیر شدن یا قرار داشتن در خانه سالمندان و وجود ناتوانی های فیزیکی مانند آرتریت و ناتوانی عصبی که مانع از یک بهداشت دهانی خوب می گردند همراهی دارند. با توجه به آن که به نظر می رسد بیماران سالمند پزشکان را بیش از یک دندان پزشک ملاقات می کنند پزشکان مراقبت اولیه جهت بهبود سلامت دهان در این جمعیت با ارزیابی خطر برای سلامت دهان، شناسایی و درمان اختلالات دهانی شایع و ارجاع بیماران به دندان پزشک در صورت لزوم، موقعیت مناسبی دارند.
● توصیه های کلیدی برای طبابت
▪ توصیه بالینی رتبه بندی شواهد
ژل های فلوراید، دهان شویه ها و جلادهنده ها ممکن است از پوسیدگی دندان پیشگیری کنند یا آن را کاهش دهند. C
بیماران مبتلا به خشکی دهان باید تشویق شوند که آب بنوشند، از الکل و غذاها و نوشیدنی های حاوی شکر پرهیز کنند و در صورت لزوم از جایگزین های بزاق بدون نسخه استفاده کنند. C
درمان های موضعی ضدقارچ در درمان استوماتیت دندان مصنوعی و شیلیت آنگولار دهان ناشی از کاندیدیاز موثر هستند. A
A: شواهد بیمار محور قطعی با کیفیت مطلوب؛; B: شواهد بیمار محور غیرقطعی یا با کیفیت محدود؛; C: اجماع، شواهد بیماری محور، طبابت رایج، عقیده صاحب نظران یا مجموعه موارد بالینی.
● ارزیابی سلامت دهان
یک فهرست ارزیابی خلاصه شده شرح حال که بیماران ممکن است خارج از مطب پزشک یا در منزل آن را تکمیل نمایند می تواند به پزشکان در ارزیابی خطر سلامت دهان کمک کنند. همچنین روش های غربالگری وجود دارند که می توانند توسط افراد غیرکارشناس در زمینه بیماری های دندان در یک مرکز نگهداری سالمندان به کار گرفته شوند.
یک روش ساده، معتبر و قابل اعتماد غربالگری دندانی می باشد. تنها مواد مورد نیاز جهت ارزیابی شامل چراغ قلمی، دستکش و آبسلانگ هستند. هشت بخش سلامت دهان به صورت سالم، تغییر یافته یا ناسالم دسته بندی شده اند تا در تعیین مراحل بعدی مراقبت بیمار کمک کننده باشند.
اصولی جهت زندگی: برنامه مدون ملی سلامت دهان جهت پزشکان خانواده یک منبع آموزشی است که توسط جامعه مدرسین گروه پزشکی خانواده در مورد سلامت دهان، تهیه شده است.
پایگاه اینترنتی http://www.smilesforlife2.org شامل کارت های جیبی و برنامه دیجیتال ارزیابی فردی قابل دانلود رایگان هستند.
● تغییرات دهان ناشی از سن
همراه با افزایش سن، شکل و ساختار دندان ها به تغییر تمایل پیدا می کنند. زردشدگی (شکل 2) یا تیره تر شدن دندان ها به علت تغییر در ضخامت و ترکیب بافت عاج (dentin) زیرین و پوشش آن که مینای دندان است رخ می دهد. سایش ها و فرسایش ها نیز می توانند در تغییرات رخ داده در شکل دندان ها دخالت داشته باشند. شمار عروق خونی که وارد دندان می شوند و نیز مینای دندان کاهش می یابد که منجر به کاهش حساسیت می گردد. به دنبال کاهش حساسیت به محرک های محیطی، پاسخ به ایجاد پوسیدگی یا تروما ممکن است کاهش یابد. ساروج (cementum) (یعنی ماده پوشاننده سطح ریشه دندان) به تدریج ضخیم می گردد. به گونه ای که پهنای کلی تقریبا همیشه بین سنین 75-10 سالگی 3 برابر می شود. به علت آن که ساروج ماده ای قویا آلی است، مقاومت کمتری به عوامل محیطی مانند شکر، اسیدهای موجود در نوشیدنی های سبک، و سیگار که می تواند اثر خشک کننده داشته باشد دارد.
تغییرات ناشی از افزایش سن در مخاط دهان و رژیم غذایی یا کمبودهای هورمونی منجر به کاهش کراتین دار شدن، خشکی و نازک شدگی ساختارهای اپی تلیومی می گردند. به علاوه پهنا و محتوای فیبری لیگامان دوردندانی که بخشی از ساختار اتصال دور دندانی است با افزایش سن کاهش می یابد. پسرفت لثه (gingival recession)یک اختلال شایع دیگر در افراد سالمند است ولی تغییرات دهانی طبیعی وابسته به سن در نظر گرفته نمی شود. پسرفت لثه سبب نمایان شدن ساروج می گردد که ممکن است زمینه ساز پوسیدگی ریشه دندان گردد.
● ارزیابی سلامت دهان جهت غربالگری دندانی
نام فرد: نام کامل کننده: تاریخ:
نمره دهی: شما ممکن است دور هر کدام از کلمات خط بکشید و نیز در هر گروه نمره را محاسبه کنید.
گروه 0= سالم 1= تغییرات 2= ناسالم
لب ها صاف، صورتی رنگ، مرطوب خشک، زخمی یا قرمز در گوشه ها تورم یا یک توده؛; لکه سفید، قرمز یا زخمی؛; خونریزی یا زخمی در گوشه ها
زبان طبیعی، مرطوب، سطوح ناصاف، صورتی رنگ لکه دار، شیاردار، قرمز، سطح پوشیده لکه ای که قرمز یا سفید است، زخمی است یا متورم است
لثه ها و بافت ها صورتی رنگ، مرطوب، صاف، بدون خونریزی خشک، بزاق، ناصاف، قرمز، متورم، یک زخم یا لکه زخمی زیر دندان های مصنوعی متورم، خونریزی دهنده، زخم ها، لکه های سفید یا قرمز، قرمزی منتشر زیر دندان های مصنوعی بزاق بافت های مرطوب، بزاق آب دار و دارای جریان آزاد خشک، بافت های چسبناک، بزاق اندکی وجود دارد، گزارش خشکی دهان در شرح حال فرد وجود دارد بافت ها به علت خشکی به هم چسبیده اند و قرمز هستند، بزاق بسیار اندکی وجود دارد یا ندارد، بزاق غلیظ است، خشکی دهان در شرح حال فرد وجود دارد
● پوسیدگی دندان
پوسیدگی دندان می تواند در هر سنی رخ دهد. با این حال به علت پسرفت لثه و پریودونتیت، افراد سالمند در معرض خطر بیشتری جهت پیدایش پوسیدگی ریشه دندان هستند (شکل 3). میزان بروز پوسیدگی ریشه دندان در بیماران بالای 60 سال 2 برابر افراد 30 ساله است، 64 افراد بالاتر از 80 سال مبتلا به پوسیدگی دندان هستند و تا 96 پوسیدگی تاج دندان (بالاتر از لثه) دارند.
● پریودونتیت
هنگامی رخ می دهد که التهاب لثه سبب جدا شدن لیگامان دور دندانی از ساروج و ساختار دندان گردد که به افزایش عمق فرورفتگی لثه، شل شدن دندان و در نهایت افتادن دندان منجر می شود. بسیاری از افراد سالمند به علت بهداشت نامناسب دندان و پسرفت لثه، مستعد جدا شدن پریودونتال و افتادگی دندان هستند. پریودونتیت با بیماری های قلبی - عروقی، دیابت قندی با تنظیم نامناسب، التیام نامطلوب زخم و پنومونی ناشی از آسپیراسیون به ویژه در بیماران نگهداری شده در خانه سالمندان همراهی دارد.
درمان بیماری پریودونتال شامل مسواک زدن روزانه و استفاده از نخ دندان و مراقبت دندانی کارشناسانه می باشد که از برداشتن پلاک تا دبرید کردن جراحی پریودونتیوم عفونی متغیر می باشد. آنتی بیوتیک های خوراکی مانند دوکسی سیلین به عنوان درمان کمکی در کنار جرم گیری و صاف کردن ریشه دندان در افراد سالمندی که در خانه سالمندان نگهداری می شوند به کار می رود. در کنار پاک سازی منظم دندان، این مداخله ها می توانند نیاز به دبرید کردن و برداشتن دندان را کاهش دهند.
● خشکی دهان
خشکی دهان به معنی احساس فرد به صورت دهان خشک می باشد که به علت کاهش تولید بزاق رخ می دهد و 57-29 افراد سالمند به آن مبتلا هستند. بزاق سبب لغزندگی حفره دهان می شود،با بهبود رسوب مجدد مواد معدنی از پوسیدگی دندان جلوگیری می کند و از عفونت های قارچی و باکتریایی پیشگیری می نماید. تظاهرات بالینی خشکی دهان علاوه بر دهان خشک شامل احساس سوزش، تغییرات ایجاد شده در مزه ها و دشواری در بلع و تکلم هستند. اگر چه جریان بزاق با افزایش سن به تنهایی کاهش نمی یابد برخی از داروها و ناخوشی ها خطر خشکی دهان را در افراد سالمند افزایش می دهند.
اگر بیمار دارویی را دریافت کند که به صورت مشخص سبب کاهش جریان بزاق می شود، آن دارو باید در صورت امکان تغییر یابد یا حذف شود. بیماران باید تشویق شوند که آب بنوشند، از الکل پرهیز کنند و مقدار مصرف غذاها و نوشیدنی هایی را که سبب تشدید خشکی دهان یا پوسیدگی می شوند کاهش دهند (مانند ترکیبات حاوی قهوه یا شکر). هرگونه آدامس یا آب نبات مورد استفاده برای تحریک بزاق باید فاقد شکر باشد. ترکیبات جایگزین بزاق بدون نسخه ممکن است بهبود موقتی ایجاد کنند. داروهایی مانند پیلوکارپین و سوی ملین (cevimeline) به ویژه در بیماران مبتلا به نشانگان شوگرن ممکن است سودمند باشند. مطالعات اندکی نشان داده اند که طب سوزنی و مسواک های الکتریکی سبب افزایش جریان بزاق می شوند.
● ابزارهای مراقبت دهان
مهارت دستی مناسب و انگیزه بیمار ارتباط مستقیم با برداشتن موثر پلاک دارد. کاهش شناخت، کاهش حدت بینایی، یا از بین رفتن قدرت یا کارکرد دست ها ممکن است توانایی فرد را برای حفظ بهداشت مناسب دهان به صورت واضح تغییر دهد. ابزارهای تخصصی بهداشت دهان مانند مسواک های الکتریکی، مسواک های دستی با دسته پهن، وسایل نگهدارنده نخ دندان ممکن است برای برداشتن پلاک در بیماران مبتلا به وضعیت های ناتوان کننده مزمن مانند آرتریت یا ناتوانی عصبی ضروری باشند.
ترجمه دکتر ساسان دبیری منبع Gonsalves WC et al Common oral conditions in older persons American Family physician October 1 2008 78 845 52
هفته نامه نوین پزشکی www npjm org