قرمزی و تورم پلک که از شایع ترین علل مراجعه روزمره بسیاری از بیماران به مراکز درمانی است طیف وسیعی از بیماری های مختلف را دربرمی گیرد. این طیف از آلرژی مختصر پلک (که حتی بدون اقدام درمانی نیز خود به خود بهبود می یابد) تا سلولیت اربیت (که می تواند در اثر ترومبوز سینوس کاورنو و مننژیت حتی به نابینایی و مرگ منجر شود) و نیز تومورهای بدخیم گسترده است. در اغلب موارد می توان با معاینه دقیق پلک و ارزیابی علایم و نشانه ها و نیز توجه به مواجهات محیطی و شغلی بیمار به تشخیص قطعی رسید. تشخیص زودهنگام و اقدام عاجل برای درمان سلولیت اربیت (عفونت نسوج اطراف کره چشم) به ویژه در کودکان دارای اهمیت زیادی است و هر پزشکی باید در این زمینه توانا باشد. مقاله ای که پیش روی شماست در یادآوری علل، تشخیص افتراقی و درمان قرمزی و تورم پلک بسیار مفید است.
تشخیص افتراقی قرمزی و ادم پلک گسترده است و طیفی مشتمل بر درماتوزهای خوش خیم و خودمحدود شونده تا تومورهای بدخیم و عفونت های تهدیدکننده بینایی را در بر می گیرد. معمولا با معاینه پلک و ارزیابی دقیق علایم و مواجهات بیمار می توان به تشخیص قطعی رسید. مشاهده یک پلک قرمز متورم اغلب وجود سلولیت را یادآوری می کند. سلولیت اربیت عفونتی شدید بوده با پروپتوز و فلج چشمی تظاهر می کند و به بستری و تجویز آنتی بیوتیک وریدی به منظور جلوگیری از تهدید بینایی نیاز دارد. وضعیت هایی که خطر کمتری دارند، نظیر درماتیت تماسی، درماتیت آتوپیک و بلفاریت، علل شایع تر قرمزی و ادم پلک هستند. این وضعیت های کم خطرتر اغلب با کورتیکواسترویید موضعی و بهداشت مناسب پلک بهبود می یابند. تشخیص آنها براساس سرنخ های بالینی نظیر سیر زمانی، وجود یا عدم وجود علایم تحریکی، پوسته ریزی و سایر یافته های پوستی صورت می گیرد. ضایعات مجزای پلک نیز شاخص تشخیصی مهمی هستند. یافتن وزیکول، اروزیون و دلمه می تواند نشانه ای از عفونت هرپس باشد. ندول های خوش خیم و خودمحدود شونده پلک نظیر گل مژه(hordeolum) و شالازیون اغلب به کمپرس گرم پاسخ می دهند، در حالی که ضایعات بدخیم به برداشت جراحی نیاز دارند.
بیماران مبتلا به قرمزی و ادم پلک اغلب در ابتدا به پزشک خانواده مراجعه می کنند. در بیماران مبتلا به تورم و قرمزی پلک ممکن است شک به سلولیت ایجاد شود، هرچند درماتیت عامل بسیار شایع تری است. تشخیص افتراقی ادم پلک گسترده است اما آگاهی درباره نمای کلیدی چندین عامل بالقوه می تواند به پزشکان برای تشخیص این وضعیت ها کمک کند در بیمار مبتلا به ادم پلک باید توجه ویژه به دید، مواجهات و سایر عوامل در تاریخچه وی معطوف گردد (شکل 1).
● درماتیت تماسی
درماتیت تماسی شایع ترین عامل التهاب پوست پلک است. پوست پلک به محرک ها و آلرژن ها بسیار حساس است زیرا ضخامت اندکی دارد و در معرض تماس مکرر مستقیم با آلودگی ها از طریق انگشتان و دست با مواد شیمیایی است. پوست پلک به عنوان یکی از حساس ترین نقاط بدن، ممکن است اولین یا تنها منطقه ای باشد که نشانه های درماتیت تماسی را بروز می دهد، در حالی که سایر نقاط بدن در صورت مواجهه با عامل مشابه سالم باقی می مانند. درماتیت تماسی را می توان به انواع آلرژیک و تحریکی تقسیم بندی نمود. تابلوی تظاهرات این انواع اغلب به راحتی قابل افتراق نیست اما بیماران مبتلا به درماتیت تماسی تحریکی نسبت به مبتلایان به درماتیت تماسی آلرژیک که به طور مشخص از خارش شکایت دارند، بیشتر با سوزش و تیرکشیدن مراجعه می کنند.
▪ اتیولوژی
درماتیت تماسی پلک در درماتیت تماسی آلرژیک با واسطه واکنش افزایش بیش حساسیتی نوع IV و در درماتیت تماسی تحریکی با واسطه اثر توکسیک (سمی) مستقیم رخ می دهد. در اغلب موارد عامل آن استعمال مواد بر روی موها، ناخن یا صورت است تا استعمال مستقیم بر روی پلک ها.
▪ تشخیص
باید درباره مواجهه با عوامل شناخته شده ای که درماتیت تماسی پلک ایجاد می کنند شرح حال دقیق گرفته شود. باید درباره شغل بیمار، تفریحات و مصرف مواد آرایشی (از جمله مواد آرایشی غیرچشمی، محصولات جدید به کار رفته و محصولاتی که سابقا استفاده شده است، زیرا تغییر در فرمول آرایشی شایع است) پرسش شود. بیماران دچار درماتیت تماسی تحریکی ممکن است از خارش، سوزش یا تیرکشیدن پلک ها و نواحی اطراف چشم با یا بدون درگیری صورت و دست ها شکایت داشته باشند. معاینه فیزیکی ممکن است نشان دهنده ترکیبی از قرمزی، ادم و وزیکول در بیماران مبتلا به درماتیت حاد یا پوسته ریزی پوست در مواردی که التهاب چندین هفته به طول انجامیده است، باشد (شکل 2). اگر پس از گرفتن شرح حال و انجام معاینه فیزیکی عامل مسبب شناسایی نشد، ارجاع بیمار به متخصص پوست یا آلرژی برای انجام آزمون برچسب پوستی (test hctap) می تواند آلرژن مخفی را شناسایی کند.
▪ درمان
درمان درماتیت تماسی اجتناب از عامل ایجادکننده است. بیمار باید فهرستی از آلرژن ها یا محرک های شایع را تهیه و به وی توصیه شود برچسب تمامی محصولات را با دقت مطالعه کند. درماتیت تماسی آلرژیک حاد پوست پلک را می توان با دوز کم استرویید موضعی 2 بار در روز به مدت 10-5 روز درمان کرد. استفاده طولانی مدت از این داروها بر روی پلک ممکن است به آتروفی پوست، گلوکوم یا کاتاراکت منجر شود؛; بنابراین، استفاده از ضعیف ترین ترکیب موجود و در کوتاه ترین زمان لازم برای از بین بردن بثورات حایز اهمیت است. هرچند درماتیت های تماسی آلرژیک از نوع تاخیری با مکانیسم آزادسازی هیستامین از ماست سل ها عمل نمی کنند، ممکن است آنتی هیستامین های خوراکی به علت اثرات ضد خارش و تسکین دهندگی سبب بهبود علایم شوند. در بیماران مبتلا به درماتیت تحریکی ممکن است استفاده از کمپرس سرد و سپس استعمال نرم کننده ها مفید باشد. استفاده از استرویید موضعی برای درماتیت تماسی تحریکی موثر نیست (حداقل در یک مطالعه چنین بوده است). با این حال، در عمل اغلب از استروییدها استفاده می شود زیرا افتراق درماتیت تماسی تحریکی و آلرژیک ممکن است دشوار باشد.
● درماتیت آتوپیک
درماتیت آتوپیک، وضعیت پوستی مزمن و عودکننده ای است که توزیع آن وابسته به سن است. در ایالات متحده آمریکا، 20%-10% از کودکان و 3%-1% از بزرگسالان به آن مبتلا بوده و تقریبا در 15% از موارد درگیری پلک رخ می دهد.
▪ اتیولوژی
تصور می شود اتیولوژی درماتیت آتوپیک ترکیب پیچیده ای از تداخلات ژنتیکی، محیطی و ایمونولوژیک را در بر می گیرد. غالبا یک الگوی توارث قوی خانوادگی وجود دارد. تغییر کارکرد سلول T به صورت تشدید فعالیت T یاریگر2(2hT) مشاهده می شود. عوامل تشدید یا ایجادکننده عبارتند از آلرژن های موجود در هوا، مواد شیمیایی، غذاها و استرس روحی. کارکرد سدپوستی نیز در بیماران مبتلا به درماتیت آتوپیک کاهش یافته و آنها را به چنین آلرژن ها و محرک هایی حساس می سازد.
▪ تشخیص
درماتیت آتوپیک با درگیری پلک ممکن است با خارش، ادم، اریتم (قرمزی)، لیکنیفیکاسیون (هیپرپیگمانته شدن و افزایش ضخامت پوست)، شقاق یا پوسته ریزی ظریف پلک تظاهر کند. به طور تیپیک ادم و قرمزی پلک در درماتیت آتوپیک کمتر از درماتیت تماسی است و لیکنیفیکاسیون و پوسته ریزی ظریف، نمای غالب است (شکل 3). با این حال، در برخی موارد ممکن است افتراق آن از درماتیت تماسی دشوار باشد. در این موارد، می توان با شناسایی سایر تابلوهای درماتیت آتوپیک نظیر توزیع ضایعات در مناطق فلکسور (چین های بدن) در بزرگسالان و کودکان بزرگ تر و سابقه خانوادگی آسم، رینیت و درماتیت آتوپیک، تشخیص را مطرح نمود. تابلوی درماتیت آتوپیک ممکن است با وقوع عفونت یا درماتیت تماسی پیچیده شود و تشخیص دشوارتر گردد. شک به این عوارض باید در بیمارانی که دچار التهاب جدید یا حاد پلک در زمینه درماتیت آتوپیک به خوبی کنترل شده می گردند، ایجاد شود.
▪ درمان
درمان عبارتست از
ـ آنتی هیستامین های خوراکی
ـ مرطوب کننده ها
ـ کورتیکواسترویید با دوز کم و به مدت کوتاه.
می توان از داروهای موضعی تعدیل کننده ایمنی نظیر تاکرولیموس و پیمکرولیموس(Pimecrolimus) در موارد مقاوم استفاده کرد. استفاده از این عوامل بر روی پلک ها و صورت بدون خطر است اما از آنجا که در مطالعات حیوانی و گزارش های انسانی با انواع متعددی از سرطان ها همراه بود ه اند باید به عنوان درمان خط دوم به کار گرفته شوند.
● بلفاریت
بلفاریت، التهاب مزمن و شایع حاشیه پلک است. می توان آن را براساس منطقه آناتومیک درگیر طبقه بندی نمود: بلفاریت قدامی قاعده مژه ها را درگیر می کند، در حالی که بلفاریت خلفی دهانه غدد میبومین را گرفتار می کند. بلفاریت اغلب با بیماری های دیگری همچون روزاسه، درماتیت سبور ییک و کراتوکونژونکتیویت سیکا همراه است.
▪ اتیولوژی
اتیولوژی دقیق بلفاریت ناشناخته است. بلفاریت قدامی اغلب با عفونت استافیلوکوکی یا سبوره مرتبط است، در حالی که بلفاریت خلفی عموما از اختلال کارکرد غدد میبومین ناشی می شود.
▪ تشخیص
در بیماران مبتلا به بلفاریت، لبه های پلک قرمز و مختصری متورم است. وجود پوسته های نرم، چرب و زرد یا ندرتا پوسته های شکننده اطراف مژه ها، بلفاریت را از سایر علل التهاب پلک افتراق می دهد. بیماران اغلب ممکن است دچار خارش، علایم تحریکی و سوزش باشند. کشت لبه پلک در بیماران مبتلا به بلفاریت قدامی راجعه و آنهایی که به درمان پاسخ نمی دهند اندیکاسیون دارد. در موارد مقاوم ممکن است انجام بیوپسی برای کنارگذاشتن کارسینوم ضروری باشد.
▪ درمان
بهداشت پلک اساس درمان است. کمپرس گرم و به دنبال آن ماساژ آرام برای تخلیه ترشحات میبومین توصیه می شود. شستشوی پلک با شامپو بچه رقیق شده یا شستشودهنده های پلک باعث بهبود بیشتر می گردد. برای بیماران مبتلا به بلفاریت استافیلوکوکی، استفاده از آنتی بیوتیک موضعی در هنگام شب به مدت یک هفته یا بیشتر می تواند بهبود را تسریع بخشد. در بیماران مبتلا به اختلال کارکرد غدد میبومین می توان تتراسیکلین خوراکی تجویز کرد. درمان کوتاه مدت با دوز کم کورتیکواستروییدهای موضعی نیز به کار برده می شود. از آنجا که بلفاریت ممکن است به عوارضی نظیر ریزش مژه ها(madarosis)، تریکیازیس (مژه هایی که مسیرشان منحرف شده است) و اسکار قرنیه منجر شود، بیمارانی که بیماری مقاوم دارند باید به چشم پزشک ارجاع شوند.
● سلولیت اربیت و پره سپتال
سلولیت پره سپتال و سلولیت اربیت، عفونت های پلک یا بافت اربیت هستند که با قرمزی و تورم پلک تظاهر می کنند. هرچند این وضعیت ها در مقایسه با درماتیت تماسی و درماتیت آتوپیک از علل کمتر شایع تورم پلک به شمار می روند، شناخت و درمان فوری به منظور پیشگیری از نابینایی و سایر عوارض جدی، نظیر مننژیت و ترومبوز سینوس کاورنو حیاتی است. شناخت آناتومی پلک در افتراق سلولیت اربیت از سلولیت پره سپتال حایز اهمیت است. دیواره (سپتوم) اربیت غلافی از بافت همبند است که از استخوان های اربیت به لبه های پلک فوقانی و تحتانی کشیده می شود. این دیواره به صورت یک سد در برابر عفونت های عمقی ساختمان های اربیت عمل می کند (شکل 4). به عفونت بافت های سطحی تر از سپتوم اربیت سلولیت پره سپتال اطلاق می شود، در حالی که عفونت های عمقی تر از سپتوم اربیت، سلولیت اربیت تلقی می شوند. افتراق بین این وضعیت ها برای درمان مناسب حایز اهمیت است. سلولیت پره سپتال و سلولیت اربیت در کودکان شایع تر از بزرگسالان است.
▪ اتیولوژی
سلولیت پره سپتال از گسترش مجاورتی عفونت دستگاه تنفسی فوقانی، ترومای موضعی پوست، آبسه، گزش حشرات یا زرد زخم ناشی می شود. عامل 80%-60% از موارد سلولیت اربیت، سینوزیت است. جراحی، تروما یا عوارض ناشی از سلولیت پره سپتال یا داکریوسیستیت نیز ممکن است به سلولیت اربیت منجر شود. پاتوژن هایی که مسوول اغلب موارد سلولیت پره سپتال و اربیت هستند عبارتند از: هموفیلوس آنفلوآنزا گونه های استافیلوکوک و گونه های استرپتوکوک. ایزوله های استافیلوکوک اوریوس مقاوم به متی سیلین موجود در جامعه (MRSA) در سلولیت پره سپتال و اربیت رو به فزونی است.
▪ تشخیص
سلولیت پره سپتال و اربیت باید از سایر بیماری هایی که ممکن است به صورت مشابه تظاهر کنند نظیر تروما، بدخیمی، درماتیت تماسی و واکنش های آلرژیک افتراق داده شوند. سابقه سینوزیت، تب، بی حالی، ضربه موضعی، زردزخم یا جراحی ممکن است در افتراق سلولیت از سایر علل کمک کننده باشد. معاینه فیزیکی کلید افتراق سلولیت پره سپتال از سلولیت اربیت است. هرچند هر دو وضعیت ممکن است با تورم و قرمزی پلک تظاهر کنند، سلولیت اربیت با نشانه ها و علایم دیگری نظیر پروپتوز (بیرون زدگی چشم)، کاهش حدت بینایی، درد همراه با حرکات چشم، محدودیت حرکات عضلات خارجی چشم و نقص آوران مردمک (یعنی اختلال در تحریک نوری ورودی به سیستم حرکتی مردمک که در این حالت در صورتی که نور به چشم آسیب دیده بتابد در مقایسه با زمانی که نور به چشم سالم یا غیر آسیب دیده بتابد کاهش انقباض هر دو مردمک به طور قرینه دیده می شود)، تظاهر می کند. در بیماران مشکوک به سلولیت اربیت، باید سی تی اسکن با ماده حاجب برای ارزیابی وسعت عفونت و مشاهده آبسه پریوست درخواست شود. سایر آزمون های لازم شامل شمارش گویچه سفید خون، کشت ملتحمه و کشت خون است.
▪ درمان
سلولیت پره سپتال خفیف در کودکان و بزرگسالان اغلب به صورت سرپایی و با تجویز آنتی بیوتیک های خوراکی وسیع الطیف (مثلا، دیکلوگزاسیلین ، آموکسی سیلین / کلاوولانات) و پیگیری با فواصل نزدیک درمان می شود. سلولیت پره سپتال در کودکان کم سن تر از 4 سال به بستری در بیمارستان و تجویز آنتی بیوتیک وریدی نیاز دارد. اگر پس از معاینه یا تصویربرداری با سی تی اسکن شک به سلولیت اربیت ایجاد شد، ارجاع به یک چشم پزشک یا متخصص گوش و حلق و بینی ضروری است. تمامی بیماران مبتلا به سلولیت اربیت به نظارت در بیمارستان و تجویز آنتی بیوتیک های وریدی وسیع الطیف (نظیر آمپی سیلین / سولباکتام، سفالوسپورین نسل دوم یا سوم) نیاز دارند. با افزایش شیوع استافیلوکوک اوریوس مقاوم به متی سیلین (MRSA) در جامعه، ممکن است به رژیم های درمانی تجربی(ciripme) جایگزین نیاز باشد. این درمان ها عبارتند از کلیندامایسین، کوتریموکسازول، دوکسی سیکلین و مینوسیکلین. بیماران مبتلا به سلولیت اربیت ناشی از MRSA خارج بیمارستانی(deriuqa-ytinummoc) ممکن است به درمان وریدی با وانکومایسین، لینزولید یا داپتومایسین نیاز داشته باشند.
● سایر علل بالقوه آنژیوادم
آنژیوادم به تورم عمقی زیاد با واسطه واکنش بیش حساسیتی نوع I اطلاق می شود که توسط حلزون صدف دار، داروها یا سایر آلرژن ها به وجود می آید. این وضعیت ممکن است با تورم پلک ها همانند سلولیت تظاهر کند؛; با این حال، در اغلب موارد دو طرفه است و با تورم همزمان در سایر مناطق قابل اتساع بدن، به ویژه سایر ساختمان های صورت و اندام ها همراه است. در سلولیت، رنگ پوست به بنفش متمایل است و با درد بیشتری همراه است. آنژیوادم اغلب خود محدود است، اما در صورت درگیری دستگاه تنفسی فوقانی، اقدام طبی فوری ضروی است.
▪ گل مژه خارجی، داخلی و شالازیون
گل مژه خارجی، عفونت استافیلوکوکی شایع فولیکول مژه و غده زایس (seiZ)همراه با آن است. به طور تیپیک یکطرفه بوده و با تندرنس، قرمزی و تورم موضعی لبه پلک تظاهر می کند. گل مژه داخلی، عفونت استافیلوکوکی غدد میبومین است. یکطرفه بوده و با درد، تورم پلک و قرمزی بیشتری در مقایسه با گل مژه خارجی همراه است. شالازیون التهاب لیپوگرانولوماتوز ندولار و استریل غدد میبومین است. بدون درد بوده و قرمز نیست. درمان خط اول در تمامی این موارد عبارتست از کمپرس برای محدودکردن (لوکالیزه کردن) التهاب و درناژ خود به خودی. برای محدودکردن انتشار عفونت در گل مژه می توان آنتی بیوتیک موضعی تجویز کرد. در ضایعات مقاوم، ارجاع به چشم پزشک برای برش و درناژ ضروری است.
▪ روزاسه
روزاسه، وضعیت مزمن پوستی است که بیش از همه بزرگسالان را در دهه های چهارم و پنجم عمر گرفتار می کند. معمولا با گرگرفتگی، قرمزی و تلانژکتازی صورت همراه است. برخی بیماران دچار پاپول و پوستول بر روی بینی، گونه، پیشانی و چانه می شوند. هرچند درگیری پلک معمولا با بیماری منتشر پوست که کل صورت را گرفتار می کند همراه است، نشانه های چشمی روزاسه ممکن است ابتدا ظاهر شوند.
درگیری پلک ممکن است به صورت بثورات جوش مانند پلک، تورم اطراف اربیت و قرمزی، تلانژکتازی لبه های پلک و افزایش ضخامت و نامنظمی پلک با درجات گوناگون تظاهر کند. درمان شامل بهداشت پلک، تتراسیکلین سیستمیک، مترونیدازول موضعی یا ژل آزلاییک اسید 15% است. با این حال، ژل آزلاییک اسید از مترونیدازول تحریک کننده تر است و باید به بیماران توصیه شود از مصرف ژل اطراف چشم ها خودداری کنند. بیماران مبتلا به روزاسه شدید ممکن است دچار نیوواسکولاریزاسیون و اسکار قرنیه شوند؛; این بیماران باید به چشم پزشک ارجاع شوند.
▪ هرپس سیمپلکس و هرپس زوستر چشمی
درگیری لبه پلک در هرپس سیمپلکس ناشایع است و با دسته هایی از وزیکول های کوچک همراه با تورم و قرمزی پلک به صورت یک طرفه تظاهر می کند. در برخی موارد، وزیکول ها بسیار مخفی هستند یا قبلا پاره شده به اروزیون تبدیل شده اند که در این صورت تشخیص را پیچیده می کنند . وزیکول ها به طور تیپیک دلمه بسته و بدون اسکار بهبود می یابند.
هرپس زوستر چشمی وضعیت شایعی است که در منطقه توزیع عصب ششم به صورت یک طرفه تظاهر می کند. بثورات ماکولوپاپولر دردناک، همراه با وزیکول، دلمه، زخم، قرمزی و تورم ظاهر می شوند. این وضعیت اکثر موارد در بزرگسالان سالمند رخ می دهد. بیماران عمدتا به سردرد، تب و بی حالی دچار می شوند. درمان با عوامل ضد ویروسی سیستمیک اندیکاسیون دارد و باید ارجاع به چشم پزشک برای ارزیابی عواقبی همچون بیماری قرنیه یا ایریت (التهاب عنبیه) صورت گیرد.
▪ تومورهای بدخیم
کارسینوم سلول بازال(BCC)، 90% از تمامی تومورهای بدخیم لبه پلک را به خود اختصاص می دهد، در حالی که این رقم برای کارسینوم سلول سنگفرشی(SCC) 5% است. هر دو نوع تومور به طور عمده در سالمندان، افراد با پوست روشن و شرح حال مواجهه مزمن با نور آفتاب رخ می دهد، ضایعات اغلب بر روی پلک تحتانی و کانتوس داخلی ایجاد می شوند. تظاهرات بالینی گوناگون است اما یافته شایع وجود یک ندول همراه با تلانژکتازی است که ممکن است زخمی شود. درمان انتخابی هر دو نوع تومور جراحی میکروگرافیک موس (Mohs) است.
کارسینوم سباسه 5%-1% از تومورهای بدخیم پلک را به خود اختصاص می دهد. کارسینوم مجزای سباسه بدون درد است و به صورت ندول های غیرحساس که از غدد میبومین یا زایس یا غدد سباسه کارونکل منشا می گیرند تظاهر می کند. این ضایعات ممکن است از شالازیون مزمن تقلید کنند و اغلب در پلک فوقانی و کارونکل یافت می شوند، این تومورها از سرطان سلول سنگفرشی و بازال مهاجم ترند. درمان آنها برداشت جراحی وسیع است.
▪ بیماری های سیستمیک
بیماری های سیستمیک نظیر میکسدم، بیماری کلیه، نارسایی احتقانی قلب و نشانگان ورید اجوف فوقانی ممکن است با تورم اطراف اربیت تظاهر کنند. ادم منتشر یا منطقه ای و نیز سایر نشانه ها و علایم مخصوص هر یک از این بیماری ها نیز قاعدتا وجود دارد. بثورات هلیوتروپ در اطراف چشم ممکن است اولین نشانه درماتومیوزیت باشد که یک میوپاتی التهابی ایدیوپاتیک است. سایر بیماری های سیستمیک همراه با بثورات مجزای پلک عبارتند از
ـ آمیلوییدوز
ـ لوپوس اریتماتوی دیسکویید
ـ نشانگان شوگرن
ـ وگرانولوماتوز وگنر
مترجم دکتر لادن صفوی زاده
هفته نامه نوین پزشکی