مفاصل دردناک

سیستم ایمنی بدن، بیشترین فعالیتش را از طریق سلول هایی انجام می دهد که وظیفه دارند هر موجود خارجی مزاحمی را به عنوان یک بیگانه آسیب رسان، در بدن پیدا کنند و علیه آن واکنش نشان بدهند و آن را تخریب کنند اما گاهی اوقات، به دلایلی که تاکنون هیچکدام از آنها مشخص نشده اند، اختلالی در این سیستم به وجود می آید، چیزی شبیه به یک کودتا و یا از کنترل خارج شدن سیستم که در آن سلول های ایمنی علیه خود بدن وارد عمل می شوند، یعنی این سیستم، بعضی از سلول های بدن را به عنوان بیگانه تلقی می کند و علیه آن واکنش نشان می دهد.

این حالت، بیماری هایی را به وجود می آورد که به آنها بیماری های اتوایمیون یا ناشی از خودایمنی می گویند.

معروف ترین بیماری خودایمنی که از زمان های بسیار قبل، علایم آن شناخته شده است و با عوارض آن آشنا هستیم، بیماری آرتریت روماتویید یا رماتیسم مفصلی است. رماتیسم مفصلی شاید شایع ترین بیماری اتوایمیون باشد که سالانه در سراسر دنیا چندین میلیون نفر را مبتلا می کند.

● درد مفاصل از چیست؟

مفصل، جایی است که دو سطح استخوانی به هم می رسند و با یکدیگر در تماسند. برای جلوگیری از سایش این دو سطح سخت به یکدیگر، یک مکانسیم فوق العاده به نام ساختمان مفصلی آفریده شده است. مجموعه ای از چند بافت نرم و لغزنده و یک محیط حاوی مایع و کپسول محافظ آن که باعث می شود این استخوان ها به آرامی روی هم بلغزند. این ساختمان، یک سیستم بسیار ساده دارد؛; درست مثل روغن کاری دو سطح آهنی در لولا، اما بسیار حساس است، چون تمام این بخش از سلول های زنده ساخته شده اند.

رماتیسم مفصلی یا آرتریت روماتویید، زمانی اتفاق می افتد که بدن علیه این سلول ها و لایه داخلی سطح مفصلی واکنش نشان بدهد. سلول های سیستم ایمنی از طریق رگ های خونی، خود را به این ناحیه می رسانند و در آن تجمع می کنند و موادی ترشح می کنند که این لایه ظریف سلولی، سطح داخلی مفصل را می خورد و تخریب می کند.

علایم بیماری آرتریت روماتویید هم از همین مساله به وجود می آیند.

در واقع آرتریت روماتویید، یک بیماری مزمن ناشی از خودایمنی است که ممکن است سال ها طول بکشد و اغلب تا پایان عمر دست از سر مبتلایان برنمی دارد.

آرتریت ها یا التهاب مفاصل، انواع مختلفی دارند. از ساده ترین نوع آنها که آرتروز سالمندی است تا نوع آرتریت نوجوانان. خصوصیت مشترک همه آنها هم تخریب مفاصل در اثر التهاب است.

عوامل مختلفی مثل انواع بیماری های عفونی یا آسیب های ناشی از تصادف ممکن است باعث آرتریت شوند اما در بیماری آرتریت روماتویید یا رماتیسم مفصلی؛; همان طور که گفته شد، این مساله به هیچ وجه مربوط به فعالیت زیاد، فشار روی مفصل، زندگی در محیط نمناک و یا بالا و پایین رفتن از پله نیست. در رماتیسم مفصلی، علت اصلی ناشناخته است اما عامل به وجود آمدن بیماری، التهاب سطح داخلی مفصل ناشی از واکنش سلول های ایمنی است.

به همین دلیل نباید آرتریت روماتویید را با بیماری های دیگر التهابی مفصل یا تخریب مفصلی ناشی از مشکلات دیگر اشتباه گرفت.

● علایم این بیماری چیست؟

از نام بیماری مشخص است که اکثر علایم این بیماری مربوط به مفصل هستند اما نکته ای را که همواره باید به خاطر داشت، این است که علایم بیماری رماتیسم مفصلی در افراد مختلف با هم متفاوت است و اصلاً; نمی توان انتظار داشت که در دو بیمار علایم شبیه به هم پیدا کرد. بیماری آرتریت روماتویید با توجه به ماهیتش و نحوه به وجود آوردن آسیب، طیفی از علایم را به وجود می آورد که بسته به شرایط مختلفی، این علایم در بیماران متفاوت است و شدت و ضعف دارد.

اما پزشکان به طور کلی دو نوع علایم مفصلی و خارج مفصلی را برای این بیماری توصیف کرده اند.

آرتریت یا همان التهاب مفصل در این بیماری از نوع سینوویت است. یعنی التهاب از لایه داخلی شروع می شود. به همین دلیل میزان درد و التهاب بیشتر است. مفصل قرمز، متورم، دردناک و گرم می شود و حساسیت شدیدی به لمس و یا فشار پیدا می کند اما بارزترین نکته در علایم مفصلی، خشکی صبحگاهی است که گاهی تا بیشتر از یک ساعت بعد از بیدار شدن طول می کشد.

تورم مفصل یک قوام نرم و خمیری دارد و به علت التهاب و درد محدودیت در حرکت به وجود می آید و در زمان اوج بیماری مفصل موقتاً; عملکرد خود را از دست می دهد.

بیماری آرتریت اغلب مفاصل کوچک را درگیر می کند. مفاصل انگشتان دست، پا و ستون فقرات گردنی بیشتر در معرض آسیب هستند. به طور کلی زمانی که آرتریت روماتویید به وجود می آید، بیش از 3 مفصل مختلف در بدن دچار گرفتاری می شوند و یا دو مفصل به طور قرینه در بدن ملتهب می شوند. مثلاً; مفصل مچ هر دو دست یا انگشتان هر دو دست. درد مفاصل گاهی در تمام طول شب وجود دارد و آزاردهنده است.

این التهاب در دراز مدت باعث خوردگی سطح مفصل و تخریب آن می شود و بعد از گذشت چند سال علاوه بر تغییر شکل مفصل ممکن است باعث از دست رفتن عملکرد آن بشود.

تمام اینها علایم مفصلی آرتریت روماتویید بودند اما همانطور که گفته شد، بیماری رماتیسم مفصلی یک بیماری اتوایمیون است و اگرچه سلول های ایمنی بیشتر در برابر سلول های مفصل واکنش نشان می دهند اما در بقیه قسمت های بدن نیز عملکرد مطلوبی ندارند. بسیاری از علایم خارج مفصلی این بیماری ناشی از واکنش های خودایمنی در بقیه بدن است.

ضایعات پوستی به صورت گره هایی در روی پوست مفاصل که ندول های روماتوییدی نام دارند و یا چروکیده شدن و خشک شدن پوست از علایم پوستی این بیماری هستند. مشکلات ریوی و کلیوی هم ناشی از واکنش های خودایمنی هستند که می توانند ناراحتی هایی را به وجود بیاورند و در درازمدت باعث عوارض حادتری شوند.

خستگی، کاهش اشتها، کاهش وزن، تب خفیف، درد عضلات به همراه درد مفاصل، ضعف عمومی و کاهش انرژی از علایم عمومی این بیماری هستند که ممکن است در بیماری های دیگر هم وجود داشته باشند اما اغلب این علایم در این بیماری بیش از دو هفته به طول می انجامند.

در کنار این علایم به خاطر سیستمیک بودن آرتریت روماتویید، علایمی مثل خشکی دهان، تنگی نفس و تنفس دردناک و همچنین کم خونی هم در دوره های طولانی بیماری، ممکن است به وجود آیند. باید به خاطر داشت که بیماری آرتریت روماتویید یک بیماری مزمن اما دوره ای است. یعنی علایم در زمان وجود التهاب در مفاصل یا به اصطلاح شعله ور شدن بیماری به وجود می آیند و شدت می گیرند و بعد از مدتی در اثر درمان و یا خودبخود از بین می روند و تا دوره بعد شعله ور شدن بیماری به غیر از بعضی علایم عمومی مثل ضعف و یا تحلیل رفتن عضلات اکثر این علایم نیز از بین می روند.

● چگونه می توان این بیماری را تشخیص داد؟

اولین قدم برای تشخیص این بیماری، معاینه دقیق و کامل توسط پزشک است. بهتر است در این موارد به یک روماتولوژیست مراجعه شود.پزشک فوق تخصص بیماری های روماتولوژی با معاینه دقیق بیمار و گرفتن شرح حال وی و شنیدن زمان شروع علایم و مدت طول کشیدن آنها و چگونگی علایم می تواند تا حدودی بیماری را تشخیص دهد. در معاینه هم مفاصل باید از نظر وجود التهاب یا تورم و قرمزی یا علایم دیگر مربوط به بیماری معاینه شوند. پوست روی مفاصل از نظر وجود ندول های روماتوییدی و قسمت های مختلف بدن از نظر افتراق بیماری با بیماری های دیگر باید معاینه شود. چگونگی علایم و ظهور آنها نکته مهمی در تشخیص محسوب می شود و روماتولوژیست ها برای این بیماری یک جدول تشخیصی تشکیل داده اند.

وجود خشکی صبحگاهی بیش از یک ساعت به مدت حداقل 6 هفته، التهاب و تورم حداقل 3 مفصل مختلف به مدت 6 هفته، آرتریت یا التهاب مفاصل است. درگیری متقارن مفاصل دو طرف بدن به مدت 6 هفته و وجود فاکتور RF در خون بعضی از علایم موجود در این جدول تشخیصی هستند.

برای تشخیص قطعی بیماری باید حداقل 4 مورد از موارد ذکر شده در جدول وجود داشته باشند. برای تشخیص براساس علایم بالینی، ممکن است لازم شود بیمار چندین بار به پزشک مراجعه کند و اقدامات آزمایشگاهی خاصی را هم انجام دهد. آزمایش خون از نظر وجود فاکتور روماتوییدی (RF) یکی از این آزمایش هاست.

RF در خون 80 درصد بیماران مبتلا به آرتریت روماتویید وجود دارد و نشانگر خوبی برای تشخیص است. اندازه گیری بعضی آنتی بادی های دیگر که در زمان بیماری های التهابی میزانشان در خون بالا می رود هم برای تشخیص لازم است. انجام رادیوگرافی از مفاصل در مراحل اولیه بیماری فقط ممکن است مقداری تورم و التهاب را در مفصل نشان دهد اما در مراحل پیشرفته بیماری میزان تخریب سطح مفصلی و خوردگی های خاصی را که نشان دهنده آرتریت روماتویید است را هم نشان می دهد. اسکن استخوان، اندازه گیری آنزیم های کبدی و فاکتورهای عملکرد کلیوی در خون هم از دیگر آزمایش های لازم برای تشخیص بیماری و همچنین تخمین میزان پیشرفت آن به حساب می آیند.

● درمان آرتریت روماتویید چگونه انجام می شود؟

متاسفانه هنوز هیچ درمان قطعی ای برای بیماری آرتریت روماتویید وجود ندارد. هدف اصلی درمان های فعلی، کاهش التهاب مفصل و درد آن و افزایش عملکرد مفصل و همچنین به حداقل رساندن میزان تخریب و یا جلوگیری از تخریب سطح مفصلی ناشی از التهاب است. درمان بیماری آرتریت روماتویید هر چه زودتر انجام شود، تاثیر بهتری دارد و از عوارض بعدی آن جلوگیری می شود. درمان قدرتمند از همان ابتدای بیماری باعث می شود مفاصل عملکرد خود را حفظ کنند و از تخریب آنها در سال های بعد هم جلوگیری شود این مساله باعث می شود در سایر نقاط بدن هم بیماری اثر کمتری بگذارد.

بهترین روش درمان رماتیسم مفصلی یک نوع درمان ترکیبی است. ترکیب داروهای مختلف همراه با استراحت کافی، ورزش هایی که به قدرت مفاصل کمک می کنند و استفاده از محافظ روی مفاصل و همچنین آموزش های لازم به بیمار و خانواده اش می تواند بهترین روش درمان باشد.

دارویی که به بیمار داده می شود به مسایل مختلفی ربط دارد. شدت بیماری تعداد مفاصل درگیر، سلامت عمومی بیمار، سن و سال و حتی شغل بیمار در نوع دارویی که او باید دریافت کند موثرند.

به طور کلی دو نوع دارو برای درمان رماتیسم مفصلی تجویز می شود. دسته اول داروهایی که التهاب را کم می کنند و درد را از بین می برند و از این طریق جلوی تخریب را می گیرند و دسته دوم داروهایی که جلوی عوارض آرتریت روماتویید را از طریق مکانیسم های دیگری می گیرند.

از دسته اول معمولا داروهایی مثل آسپرین، ناپروکسن، ایبوپروفن تجویز می شود اما در صورت شدت یافتن بیماری اغلب برای بیمار کورتون تجویز می شود. قرص پرونیزوسون یا تجویز داخل مفصلی کورتون که توسط پزشک انجام می شود با سرکوب سیستم ایمنی به سرعت جلوی التهاب را می گیرد. با توجه به عوارض کورتون مقدار این دارو باید دقیقا توسط پزشک تنظیم شود. از داروهای دسته دوم هم می توان هیدروکسی کلروکین و متوتروکسات را نام برد. داروهای جدیدتری با عوارض کمتر هم به عنوان درمان های جدید رماتیسم مفصلی به بازار عرضه شده اند و در حال امتحان روی بیماران هستند.

با توجه به ناشناخته بودن علت اصلی بیماری هر بار که موضوع جدیدی در مورد این بیماری مشخص می شود درمان جدیدی هم براساس آن ارایه می شود و باعث می شود بیماری بهتر کنترل شود.

به غیر از درمان دارویی که جزو اصلی روند درمان است. درمان های حمایتی مثل فیزیوتراپی، آب درمانی، کاردرمانی و استفاده از محافظ ها و... هم برای درمان آرتریت روماتویید لازم است. به غیر از اینها کم کردن وزن و روان درمانی هم از درمان های حمایتی دیگر محسوب می شوند.

با توجه به طولانی بودن و مزمن بودن بیماری و اینکه روند تخریب مفصل ممکن است در سال های بعد خود را نشان بدهد باید از همان مرحله اول بیماری درمان را منظم انجام داد تا جلوی این اتفاق گرفته شود. عوارض درمان و داروهای مصرفی هم از مسایل ناراحت کننده ای است که باید توسط بیمار تحمل شود و در صورت شدت پیدا کردن به پزشک مراجعه کند. بیمار به هیچ وجه نباید خودسرانه و به خاطر عوارض مصرف داروهایش را قطع کند.

● چه چیزهایی باعث به وجود آمدن آرتریت روماتویید می شوند؟

با اینکه علت اصلی بیماری هنوز مشخص نشده است اما بعضی فاکتورهایی که ممکن است احتمال ابتلا را در افراد بالا ببرند از سوی دانشمندان معرفی شده اند.

ژنتیک نقش موثری در این بیماری دارد. ژن های خاصی که باعث به وجود آمدن این علایم می شوند در بیماران شناخته شده اند.

فاکتورهای محیطی از عوامل دیگرند، بسیاری معتقدند چیزی باید باعث شعله ور شدن بیماری در فرد شود که احتمال در محیط وجود دارد. هنوز این فاکتورهای محیطی مشخص نشده اند.

رژیم غذایی خاص و بعضی بیماری های عفونی یا ویروسی هم از عوامل خطر ابتلا به بیماری آرتریت روماتویید هستند. آرتریت روماتویید نژادهای مختلف را به یک میزان مبتلا می کند اما سن و جنس نقش موثری را در ابتلا دارند. این بیماری خانم ها را سه برابر بیشتر از آقایان مبتلا می کند و در سنین 40 تا 60 سال هم شیوع بیشتری دارد. در بعضی خانواده ها هم این بیماری در بین اعضای آن شیوع دارد که می تواند نشان دهنده نقش ژنتیک در ابتلای آن باشند.

● آرتریت روماتویید در یک نگاه

▪ آرتریت روماتویید اگر به آن توجه نشود و درمان نشود یک بیماری آزارنده و ناتوان کننده است اما درمان به موقع آن و رعایت بعضی مسایل در روش زندگی می تواند تا حد بسیاری بیماری را کنترل کند.

رعایت نکات زیر برای بیماران مبتلا به آرتریت روماتویید می تواند تا حد زیادی موثر باشد.

▪ سعی کنید در صورت وجود مشکلات مفصلی از وسایلی استفاده کنید که کار با آن راحت تر باشد. استفاده از وسایل سبک تر در آشپزخانه یک نمونه از این وسایل است.

▪ مراقب رژیم غذایی خود باشید. کاهش وزن باعث می شود فشار روی مفصل کم شود.

▪ بعضی بیماران متوجه شده اند با حذف بعضی غذاهایی خاص از رژیم غذایی شان علایم شان کمتر می شود و دیرتر بیماری شعله ور می شود.

▪ از دانه های خام و غلات در رژیم غذایی بیشتر استفاده کنید و روغن تازه ماهی را در رژیم غذایی تنها به کار ببرید.

▪ اگر از مفاصل تان استفاده نکنید احتمال بیشتری دارد که سفت و دردناک شود. ورزش را به هیچ وجه کنار نگذارید و آن را به طور متعادل و با مشاوره با متخصص انجام دهید.

▪ تعادل بین ورزش و استراحت یک نکته مهم است. هر دوی اینها در کنترل بیماری بسیار موثرند. در زمان شعله ور شدن علایم، استراحت باعث بهبود و کاهش التهاب می شود و در زمان بین حملات بیماری با ورزش می توان از مفاصل حمایت کرد. تعادل بین این دو نکته بسیار مهم است.