افزایش آمار یبوست در شهرهای بزرگ

روزی چند بار دست شویی می روید؟ برای خیلی هایمان این مساله به ظاهر کم اهمیت آن قدر در جریان زندگی مان گم شده است که برای یافتن پاسخ نیاز به لحظه ای توقف داریم اما اگر این ترتیب تقریبا منظم تنها برای چند روز به هم بخورد، تازه متوجه نعمتی خواهیم شد که چندان هم کمتر از نفس کشیدن نیست! ...

اسهال حاد در هر روز چیزی حدود 2 تا 7 درصد افراد جامعه را از چرخه کار و فعالیت خارج می کند؛; آماری که هرگز نمی توان به آسانی از کنارش گذشت. یبوست اما به مراتب کمتر از اسهال اتفاق می افتد؛; چیزی حدود 1 درصد. هر چند دست و پنجه نرم کردن با آن هم به سادگی اسهال نیست. علاوه بر این، دکتر اسحاق حسینی زنگ خطر دیگری را هم در مورد یبوست به صدا درمی آورد: در کلان شهرهایی چون تهران به علت زندگی بی تحرک و مصرف بالای فست فودها یبوست در حال افزایش است.

▪ آقای دکتر! مایعات و مواد غذایی در روده ها، چه راهی را پشت سر می گذارند؟

ـ دستگاه گوارش در طول شبانه روز باید مواد اضافه موجود در غذا را دفع کند. لازمه چنین کاری هم این است که دستگاه گوارش سالم باشد و بتواند وظیفه هضم و جذب را به خوبی انجام دهد. در طول شبانه روز ما حدودا 5/1 لیتر مایع مصرف می کنیم و حدود 6 لیتر هم خود دستگاه گوارش به داخل روده های ما ترشح می کند. این ترشحات شامل بزاق، اسید معده و سایر ترشحات است. از کل این مایع تنها 5/1 لیتر به روده بزرگ می رسد و روده بزرگ هم 90 درصد آن را جذب می کند بنابراین ما حدودا 200 سی سی در شبانه روز دفع داریم.

▪ پس حجم اعظم مایعی که وارد دستگاه گوارش می شود از ترشحات خود آن است؟

ـ بله! و نکته ای که حتما باید به مخاطبان شما تذکر دهم این است که لازم نیست حتما چیزی بخوریم یا بنوشیم تا اجابت مزاج داشته باشیم. سلول های روده باریک که وظیفه جذب را برعهده دارند هر 3 تا 5 روز کنده می شوند و می ریزند. علاوه بر این در روده بزرگ هم تعداد زیادی باکتری زندگی می کند بنابراین مدفوع شامل لاشه باکتری ها، سلول های کنده شده جدار روده و مواد دفعی غذاست. پس حتی اگر چیزی هم نخوریم باز هم دفع خواهیم داشت.

▪ به طور معمول چند نوبت دفع در شبانه روز باید داشته باشیم؟

ـ معمولا یک یا دو بار در روز تا دو روز یک بار ما اجابت مزاج خواهیم داشت. توجه کنید گفتم روز نه شبانه روز، یعنی ما نباید در شب ها دفع داشته باشیم. یعنی اگر کسی شب برای دفع مدفوع یا ادرار از خواب بیدار شود حتما باید به دنبال علت آن بگردیم. از طرفی دفع مدفوع اغلب صبح ها صورت می گیرد.

▪ خب، حالت های طبیعی را بیان کردید. چه حالت های غیرطبیعی یا اصطلاحا تغییرات اجابت مزاج داریم؟

ـ معمولا دو حالت شایع در تغییرات اجابت مزاج تعریف می کنیم: اسهال و یبوست. اسهال زمانی روی می دهد که حجم مدفوع زیاد و قوام آن نرم و آبکی شود و تعداد دفعات از 3 نوبت در شبانه روز تجاوز کند. هر کدام از این 3 شرط نباشد، نمی توان از اصطلاح اسهال استفاده کرد. مثلا بچه ای که فردا امتحان دارد به دلیل استرس تعداد نوبت های اجابت مزاجش بیشتر می شود اما حجم کلی مدفوع تغییری نمی کند. از طرف دیگر اگر مقدار زیادی مواد غذایی مصرف کنیم حجم مدفوع بالا می رود اما قوام آن تغییری نمی کند. پس هیچ کدام از این موارد اسهال نیست. هر چند بسیاری از این حالت ها تحت عنوان اسهال کاذب نیاز به بررسی پیدا می کنند.

▪ در یک نگاه کلی علل شایع اسهال کدام اند؟

ـ خب! در ابتدا باید گفت که 90 درصد اسهال های حاد به علت عوامل عفونی رخ می دهند. نکته مهم آن است که در اسهال های عفونی اصلا نیازی به درمان آنتی بیوتیکی نیست. درمان فقط جایگزین کردن آب و الکترولیت هاست. بهترین روش جایگزین کردن مایعات هم روش خوراکی است. ترکیبات ORS بسیار بهتر از سرم های رایج هستند و حتی جذب بهتری هم دارند. استفاده بی حساب و کتاب از آنتی بیوتیک ها خودش می تواند موجب بروز نوعی از اسهال شود که به جای کمک به درمان تنها دوره اسهال فرد را طولانی تر می کند. بخش از علل اسهال هم مربوط به نقص عملکرد دستگاه گوارش است. البته همیشه خود روده علت اسهال نیست. مثلا کمبود آنزیم های پانکراس باعث اسهالی می شود که بیشترین حجم مدفوع را هم در میان سایر علل داراست یا مثلا ممکن است جدار روده سالم باشد اما فرد کمبود آنزیم لاکتاز داشته باشد؛; مشکلی که حدود 25 درصد جامعه ما به آن گرفتارند. برحسب میزان کمبود لاکتاز افراد به محض مصرف شیر دچار اسهال می شوند و قار و قور شکمی پیدا می کنند. علاوه بر این به علت آنکه اسهال آنها اسیدی است، اطراف مقعد این افراد هم زخم خواهد شد. باید یادآوری کنم که مصرف دوغ و ماست در این افراد بلامانع است. در کل اگر اسهال فرد بیشتر از 4 هفته طول بکشد، طیف گسترده ای از عوامل مطرح هستند که حتما نیاز به بررسی دارد.

▪ و اما یبوست! یبوست را باید چگونه شناخت؟

ـ طبق تعریف طبی، اگر دفعات مدفوع کمتر از 3 بار در هفته باشد یبوست داریم. البته در حالت های تغییر اجابت مزاج مواردی را هم داریم که به طور کلی به آنها دشواری دفع اطلاق می شود.شکایت بیماران در این موارد شامل فشار آوردن بیش از اندازه، سفتی مدفوع، احساس پری در قسمت تحتانی شکم و احساس عدم تخلیه کامل است. در مورد یبوست دو نکته یا دو باور اشتباه را حتما باید درنظر داشت: اول آنکه خیلی از افراد فکر می کنند اگر چیزی نخورند، یبوست آنها بهتر می شود. در صورتی که درست عکس این قضیه صحیح است. دوم آنکه برخلاف اسهال، به هیچ عنوان نمی توان بدون بررسی های اولیه به درمان علامتی یبوست با ملین ها پرداخت.

▪ پس چه موقع مجاز به استفاده از ملین ها هستیم؟

ـ ببینید! یبوست علل بسیار متنوعی دارد. در اکثریت موارد بعد از اخذ شرح حال دقیق توسط پزشک و رد علل خطرناک زمینه ای، یبوست را می توان با ورزش، اصلاح و افزایش فیبرهای رژیم غذایی و نوشیدن آب درمان کرد.

▪ آب خودش بهترین ملین است!

ـ بله، اما در بررسی های اولیه باید حتما به داروهای مصرفی بیمار توجه کنیم. بسیاری از داروها از داروهای ضدافسردگی گرفته یا داروهای قلبی می توانند یبوست بدهند.

▪ خب اگر نتوانیم داروی بیمار را قطع کنیم یا آن را تغییر دهیم، چه باید بکنیم؟

ـ اگر علت یبوست بیمار دارو بوده و بیمار مجبور به استفاده از آن باشد، سعی می کنیم با تغییر رژیم غذایی و اضافه کردن فیبر یا روغن زیتون مشکل بیمار را حل کنیم. در مرحله بعدی هم از ملین ها استفاده می کنیم. ملین ها 4 دسته هستند. دسته اول مثل پسلیوم که ما توصیه می کنیم به جای آن بیماران میوه هایی چون آلو، انگور، انجیر یا گلابی استفاده کنند. دسته دوم محرک های گوارشی مثل روغن کرچک هستند که در درازمدت خودشان می توانند تنظیم الکترولیت های روده را به هم بریزند. دسته بعدی لاکتولوز و شیر منیزیم و دسته آخر روغن بادام و روغن زیتون است. نکته مهم در مورد ملین ها این است که استفاده درازمدت یا هم زمان ملین ها اساسا ممنوع است.

▪ و به عنوان آخرین سوال، اگر با این اقدامات تغییر اجابت مزاج بیمار برطرف نشد، چه باید کرد؟

ـ در این صورت مجبور به انجام اقدامات تشخیصی بیشتری هستیم که معمولا گران قیمت و نیازمند بررسی طولانی هستند اما در 90 درصد موارد اصلا کار به چنین جاهایی نمی کشد. مضافا بر اینکه در مورد یبوست به خصوص در جوانان باید سوءمصرف مواد مخدر (تریاک) را حتما در نظر داشت. یکی از علل نسبتا شایع یبوست در جوانان تریاک است و امروزه ثابت شده که حتی مصرف کشیدنی آن هم می تواند یبوست ایجاد کند.

● کی برویم دکتر؟

1) اگر اسهال شما همراه احساس تشنگی، خشکی زبان و چروکیدگی پوست شماست.

2) اگر با گذشت 48 ساعت هیچ گونه بهبودی در حال شما رخ نداده است.

3) اگر اطرافیان شما هم به اسهالی مشابه با شما دچار شده اند.

4) اگر درجه حرارت بدن شما به 5/38 درجه یا بالاتر رسیده یا مدفوع شما به شدت خونی شده است.

5) اگر کودک شما دچار اسهال شده است. فراموش نکنید که اسهال ویروسی به ظاهر ساده هنوز هم شایع ترین علت مرگ و میر کودکان شهری و روستایی است. خردسالان به سرعت حجم آب بدن خود را از دست می دهند.

6) اگر شما بالای 50 سال سن دارید و اسهال شما همراه با دردهای شدید شکمی است. به خصوص اگر به تازگی از سی سی یو یا آی سی یو مرخص شده اید.

7) اگر در حال مصرف کورتون یا سایر داروهای تضعیف کننده سیستم ایمنی هستید و دچار اسهال شده اید.

8) اگر به تازگی دچار یبوست شده اید و سن شما بالای 40 سال است.

9) اگر یبوست شما با کاهش وزن یا خون ریزی از مقعد همراه شده است.

10) اگر با وجود مصرف ملین ها یبوست شما مجددا عود کرده است.