آمـوزش و پـرورش در فـرانسه

ساختار نظام آموزشی فرانسه بر مبنای دو محور اصلی (پایداری) و (پویایی) بررسی می شود. در محور پایداری، سیاست های آموزشی و قوانین مصوب در جهت دست یابی به وضعیت مطلوب آموزشی (پنداره نظام) و در محور پویایی، نوسامانی ساختارها و استقرار زیرساختها، اهداف و عملکرد وضعیت موجود نظام آموزشی کشور مورد توجه قرار گرفته است. محور پایداری بر مفهوم تداوم در حفظ ارزش های سه گانه جمهوری (برابری، برادری و آزادی) تأکید دارد.

در این محور، تلاش های متفکران و مسیولان کشور در مدت بیش از دو قرن پس از انقلاب فرانسه (1995-1789) در قالب سیاست های عمده آموزشی عرضه شده است.محور پویایی و نوآوری نیز که به معنای تکاپوی وضعیت موجود نظام آموزشی (سیاست ها، اهداف، ساختار، کادر و عملکرد آموزشی) است، درجهت پاسخگویی به نیازهای جامعه در حال تحول و دست یابی به وضعیت مطلوب آموزشی عنوان شده است.به طورکلی می توان گفت که نظام آموزشی فرانسه، محصول برهه خاص زمانی است که با پایداری و پویایی از آغاز انقلاب ملی طی سال1789تاکنون همچنان ادامه داشته است.

بیش از13میلیون دانش آموز در مدارس کشور فرانسه به تحصیل مشغولند. نظام آموزشی کشور یکپارچه بوده واین در حالی است که ساختار حال حاضر آن در خلال دهه های60 و70 قرن بیستم میلادی دستخوش تغییرات تدریجی شده است که از جمله این تغییرات می توان به تفکیک مقاطع آموزش ابتدایی ومتوسطه از یکدیگر اشاره کرد.از دهه70 کشور فرانسه از افزایش قابل توجهی در توسعه و رشد نظام آموزش پیش دبستانی برخوردار شده است.در این اثنا، با توجه به تغییرات آموزشی کشور، امکان حضورتمامی کودکان گروه سنی 3 تا 5 سال در کلاسهای پیش دبستانی فراهم شد. از سال 1967، سن حضور دانش آموزان در مدارس مقطع آموزش پایه بین رده های سنی 6 تا 16سال تعیین شده است. کشور فرانسه با برخورداری از تعداد60 هزار مدرسه ابتدایی، به فراهم سازی تسهیلات آموزشی لازم برای دانش آموزان، در خلال 5 سال اول آموزش رسمی مبادرت کرده است. در3 سال اول آموزش رسمی، آموزش پایه در حوزه مهارتهای پایه (ابتدایی ) ارایه شده ودر دو سال باقی مانده دانش آموزان، آموزش های لازم را فراگرفته ومدارس ابتدایی را پشت سر می گذارند.مقطع آموزش متوسطه نیز خود به دو مرحله متوالی تقسیم می شودکه به نام سیکل یا دوره نامگذاری شده است. تقریباً تمامی کودکان رده های سنی11 تا 15 سال در کالج ها حضور می یابند. از سال 1975تنها تعداد یک کالج برای آموزش توانایی های مختلط اجتماعی به تمامی دانش آموزان صرفنظر از سطح پیشرفت تحصیلی آنان وجود داشته است.پس از گذراندن دوره3 آموزش دانش آموزان به کالج های عمومی، فنی و یا فنی حرفه ای راه یافته که آنها را برای آزمونهای مکاتبه ای کارشناسی یا مهندسی آماده می نماید. در این مقطع از دانش آموزان رده سنی18 سال ثبت نام بعمل می آید.تصمیم گیریهای آموزشی درخصوص دروس تجدیدی، تعیین کلاس های بالاترآموزشی،تغییر رشته تحصیلی با روند گفتگوی میان مدارس ( معلمان،کادر اجرایی وپرسنل دستیار)، اولیاء و نمایندگی های دانش آموزی صورت می گیرد. اگرچه معلمان به ابراز نظرات خود در شوراهای آموزشی مرکب از نمایندگان دانش آموزی، معلمان و والدین مبادرت می نمایند،با این وجود والدین از حق تقاضای ورود دانش آموزان به مقاطع بالاتر آموزشی و یا تقاضای تکرار سال تحصیلی گذشته برخوردار می باشند. در تمامی مدارس این کشور،مشاوران متخصصی برای ارایه خدمات مشاوره به دانش آموزان، والدین ومعلمان در راستای برطرف سازی مشکلات آموزشی پیش روی دانش آموزان،در نظر گرفته شده است.در حال حاضر فرم3 (سال آخر کالج ) نقطه آغازین آموزش کالج است که طی آن دانش آموزان در خصوص برخی از موضوعات مورد علاقه خود به مطالعه پرداخته و به تعیین رشته تحصیلی مبادرت می کنند.

اکثریت قریب به اتفاق دانش آموزان کشور فرانسه در مدارس تحت نظارت وزارت آموزش ملی آموزش می بینند. با این وجود درحدود 100 هزار دانش آموز مواجه با معلولیتهای مختلف جسمانی، در مدارس استثنایی و تحت حمایت وزارت بهداشت و بالغ بر200 هزار دانش آموز در کالج های کشاورزی به تحصیل مشغولند و در مجموع بالغ بر300 هزار دانش آموز رده سنی بالای16 سال تحت دوره های کارآموزی قرار گرفته اند.

همگام با نظام آموزشی عادی کشور، کلاسهای تخصصی تطبیق یافته در نظر گرفته شده است که نقطه مشترک و اتکاء آنها مدارس ابتدایی و متوسطه است. برخی از برنامه های آموزشی از جمله برنامه آموزشی(CLIS) نیز به عنوان پلی در جهت باز گرداندن دانش آموزان به نظام آموزشی و برنامه آموزشی (SEGPA) برای ارایه آموزش های فنی وحرفه ای عمومی به کودکان و نوجوانانی که بنا به علل روانشناختی، عاطفی یا رفتاری با مشکلاتی در حوزه آموزش مواجه هستند، ارایه می شود. همچنین برنامه های آموزشی مشابه برنامه های فوق، در مدارس خاص در نظر گرفته شده است،که از آن جمله می توان به مدارس تحت پشتیبانی و نظارت وزارت بهداشت اشاره کرد. هدف ارایه برنامه های آموزشی فوق ارتقاء توانایی های بالقوه دانش آموزان است. مدارس تحت نظارت وزارت آموزش ملی ممکن است عمومی یا خصوصی باشند. گفتنی است که مدارس خصوصی بالغ بر 15درصد از دانش آموزان مقطع آموزش ابتدایی و20 درصد از دانش آموزان مدارس مقدماتی متوسطه را پوشش داده اند. بیشتر مدارس خصوصی کشور فرانسه در زمره مدارس کاتولیک بوده و با دولت قرارداد آموزشی منعقد می کنند.

● آموزش پیش دبستانی

حضور در دوره های آموزش پیش دبستانی در کشور فرانسه اختیاری و رایگان بوده و برای آموزش کودکان رده های سنی 3 تا 5 سال در نظر گرفته شده است. آن دسته از کودکانی که تا روز اول سال تحصیلی مدارس به سن 2 سالگی رسیده باشند، مورد پذیرش واقع می گردند اقداماتی نیز در خصوص اولویت احداث مدارس مذکور در نواحی محروم اجتماعی کشور صورت گرفته است.

کودکان رده سنی 2سال(حدود 40درصد ) منحصرا در چارچوب مدارس و ظرفیت کلاسهای آموزشی موجود و تمامی کودکان رده سنی3 سال مورد پذیرش قرار می گیرند و این در حالی است که در سال1960 میلادی تنها 36درصد از کودکان فرانسوی مورد پذیرش مراکز آموزش پیش دبستانی قرار گرفتند. هدف غایی وزارت آموزش و پرورش، پژوهش و فن آوری فرانسه از ارایه دوره های آموزش پیش دبستانی، ارتقاء توانمندیهای کودکان، در جهت شکل دهی به شخصیت اجتماعی آنان است. از سال 1995 میلادی، طرح آموزش واقعی پیش دبستانی با اهداف دقیق و کارآموزان متبحر به اجرا گذارده شد. درتمام مدت 26 ساعت آموزش در هفته، آموزش زبان از امتیاز ویژه ای برخوردار بوده و تسلط شفاهی و آشنایی با نوشتار،تقویت قدرت احساس، تخیل و قدرت خلاقیت دانش آموزان از طریق پرداختن به آموزش هنری توسعه می یابد.گفتنی است که بالغ بر20هزار مرکز آموزش پیش دبستانی به ثبت نام از بیش از2میلیون کودک فرانسوی مبادرت می نمایند. در صورت نبودکلاس های پیش دبستانی،کودکان رده سنی 5 سال به کلاس های آمادگی و مدارس ابتدایی پیوسته و به چرخه آموزش ابتدایی و مقدماتی وارد می شوند.از آنجایی که کشور فرانسه از تجربه فراوانی در ارایه آموزش پیش دبستانی به کودکان برخوردار است، از این رو بیش از99درصد کودکان رده سنی3 سال در این مدارس حضور می یابند. تحصیل در مدارس عمومی پیش دبستانی رایگان است و این در حالی است که مراکز خصوصی به اخذ شهریه تحصیلی مبادرت می نمایند. مدارس عمومی پیش دبستانی نیز توسط شهرداری ها احداث و اداره می شوند.

گفتنی است درمهدهای کودک کشور فرانسه از تخصصهای سرباز معلمان برای آموزش کودکان استفاده می شود چرا که خدمت سربازی درحال حاضر در کشور فرانسه به حالت تعلیق در آمده و با اجرای طرح جامع جذب سرباز معلم JAPD جایگزین شده است. از سوی دیگر، برای جبران به حد نصاب نرسیدن تعداد ثبت نام کنندگان مهدهای کودک،که معمولاً در مناطق کم جمعیت وکوهستانی کشور رخ می دهد، کودکستانهای بین منطقه ای تأسیس شده است که به ارایه خدمات آموزشی به کودکان نواحی مختلف مبادرت می نمایند. در مناطق کم جمعیت نیز کلاس های موقتی پاره وقت تشکیل می شود.به طور کلی دانش آموزان به سه رده سنی کودکان،رده سنی نوجوانان ورده سنی جوانان تقسیم می گردد. گفتنی است، تقسیم بندی فوق در جهت مد نظر قرار دادن بلوغ فکری و استعداد یادگیری رده های سنی از انعطاف پذیری برخوردار می باشد. تیم تدریس، با مشورت والدین به تعیین جایگاه کودکان در رده های سنی آموزشی مطابق با استعداد ها و نیازهای آنان مبادرت می نمایند. سه رده سنی مذکور با اولین چرخه آموزشی تطابق داشته در حالی که رده سنی جوانان و مقطع آموزش مقدماتی متوسطه با چرخة آموزشی پایه و مقدماتی تطابق دارد. چرخه های آموزشی چندین ساله نیز با هدف برآورده نمودن نیازهای کودکان طراحی شده است. متوسط آموزش هفتگی26 ساعته به کودکان مقطع پیش دبستانی ارایه می شود.

● آموزش ابتدایی

آموزش ابتدایی در کشور فرانسه به موجب قانون Guizot (مصوب سال 1833) پایه گذاری شد. طبق این قانون، در تمامی روستاها، ابتدا یک دبستان پسرانه و سپس یک دبستان دخترانه تأسیس شده است. نظام آموزش ابتدایی کشور فرانسه از ابتدا از نوعی سیاست عدم تمرکز پیروی نموده است. به عبارت دیگر، از یک سو، مسیولیت احداث مدارس در اماکن مناسب، مراقبت و نگهداری از آنها و گزینش معلمین از جمله وظایف جوامع محلی به شمار آمده و از سوی دیگر، تضمین یکپارچگی و کارایی آموزش ابتدایی از طریق ایجاد شبکه مدارس تربیت معلم در سطح بخشی و تعیین برنامه های درسی و توزیع کتب آموزشی برعهده دولت می باشد. نقش روستاها (جوامع محلی) و تقسیم مسیولیت میان روستاها و دولت در امر آموزش ابتدایی تا اواخر قرن نوزدهم به روال فوق بوده است.

طبق قوانین فالو (مصوب 1850، Fallou) و ژول فری (مصوب 1881، j.Ferry) به ترتیب آموزش ابتدایی رایگان و پایه اعلام و به مورد اجرا گذارده می شود.

▪ ساختار دوره

دوره های آموزش ابتدایی طی دو دوره به شرح زیر برگزار می شود:

الف) دوره یادگیری پایه که طی سال آخر مقطع آموزش پیش دبستانی آغاز و تا دو سال اولیه آموزش ابتدایی ادامه می یابد.

ب) دوره عمیق سازی آموزشی که طی سه سال آخر مقطع ابتدایی ارایه شده و به کالج منتهی می شود.گذراندن دوره های آموزش ابتدایی برای تمامی کودکان فرانسوی رده سنی 6سال اجباری و رایگان است.

مدت آموزش به طور متوسط 5 سال تا رده سنی 11 سال به طول می انجامد.

با توجه به سطح علمی دانش آموزان، مدت این دوره با افزایش (تکرار یک کلاس) یا کاهش (آموزش جهشی) تغییر می یابد. مقطع آموزش ابتدایی خود از دوره آموزش اصلی که از سال آخر مقطع آموزش پیش دبستانی آغاز و تا سال دوم ابتدایی ادامه می یابد (CP)، دوره آمادگی، (CE1) دوره مقدماتی کلاس اول، دوره تعمیق آموزشی (آموزش 3ساله) (CE2) دوره مقدماتی کلاس دوم، (CM1) دوره میانه کلاس اول و (CM2) دوره میانه کلاس دوم، متشکل می گردد.

از سال 1995 میلادی برنامه های آموزش ملی جدیدی وضع شده است که از آن جمله می توان به زبان فرانسه (9 ساعت در هفته)، ریاضیات (5ساعت)، تاریخ، جغرافیا، تعلیمات اجتماعی، علوم و فن آوری (4ساعت)، آموزش هنری و ورزش (6ساعت در هفته) اشاره کرد. گفتنی است که در حدود یک ساعت و نیم در هفته نیز به آموزش زبان های زنده اختصاص می یابد.

● آموزش متوسطه

آموزش متوسطه در کشور فرانسه، حاصل حرکتی طولانی است که ریشه های آن به اتخاذ سیاست آموزش همگانی درکشور باز می گردد.درمجموع، درطول یک قرن، به تدریج در قالب طرح های گوناگون، آموزش متوسطه با پیروی از سیاست های برابری فرصت (رعایت تنوع و عدالت) و مشاوره تحصیلی و شغلی به صورت رایگان و اجباری به تمامی دانش آموزان رده سنی16-12 سال- پایان سیکل اول متوسطه (کالج)- ارایه شده است.

در پایان دوره آموزش پایه (اجباری) و پس از موفقیت در آزمون سیکل اول متوسطه دیپلم ملی(Brevet) گواهینامه مهارت حرفه أی(CAP) و یا گواهینامه کارآموزی عمومی(CAP) به فارغ التحصیلان اعطا می گردد.

گفتنی است که ارزش تحصیلی گواهینامه های فوق الذکر، از لحاظ طبقه بندی سطح مشاغل (جهت استخدام نیروی انسانی) معادل سطح V می باشد.به طور کلی می توان گفت که مقطع آموزش متوسطه خود به دو بخش به شرح زیر قابل تقسیم است:

الف) سیکل اول آموزش متوسطه (کالج)

مطابق قانونHaby، از ژوییه سال1975، تنوع آموزشی در سیکل اول آموزش متوسطه ملغی شده و کالج ها به ثبت نام از دانش آموزان سال آخر ابتدایی در قالب آموزش رایگان و اجباری (تا رده سنی 16 سال) مبادرت نموده اند. بنا بر حیطة اختیارات قانونی، کالج های فوق ملزم به اجرای مأموریت دوگانه (عرضة فرهنگ پایه به تمامی جوانان فرانسوی) و (فراهم سازی خدمات مشاورة تحصیلی و شغلی برای آنان) است.

▪ ساختارآموزشی

طول دوره تحصیل در کالج، 4 سال تمام می باشد که خود از ساختار 3 گانه به شرح ذیل متشکل شده است:

ـ پایه اول: دوران مشاهده (Cycle observation) که از آن با عنوان دوره استحکام بخشی به مهارت های آموخته شده دوره ابتدایی و تطبیق این قبیل مهارتها با دروس آموزش متوسطه یاد می شود.

ـ پایه دوم: راهنمایی تحصیلی

ـ پایه سوم: دوران تعمیق مطالب فراگرفته شده

ـ پایه چهارم: دوران راهنمایی و مشاوره تحصیلی

لازم به ذکر است که تقسیم بندی فوق، از سال تحصیلی95-1994و با طراحی ساختار آموزش کالج به رسمیت شناخته شده است.

به طور کلی می توان گفت که طی دوره 4ساله آموزش کالج، امکان دست یابی به تحصیلات عمومی پایه برای تمامی دانش آموزان رده های سنی16ـ12سال فراهم می آید.گواهینامه پایان تحصیلات پایه (کالج) معادل سطح علمی V ارزیابی شده و از نظر قانون کار، حداقل سطح علمی لازم برای استخدام افراد به شمار می آید.

ب) سیکل دوم آموزش متوسطه(لیسه)

با توجه به ضرورت افزایش سطح کار آموزی و آموزش جوانان، تلاش هایی برای هماهنگ سازی اهداف اقتصادی (بهبود کیفیت و رقابت پذیری با اهداف اجتماعی و شکوفایی فرهنگ و توانایی فردی شهروندان فرانسوی) صورت گرفته است. گفتنی است که حاصل چنین تلاش هایی به تعیین اهداف کمی برای سیکل دوم آموزش متوسطه(لیسه) منجر شده است.

به رغم افزایش قابل توجه شمار دانش آموزان مقطع دوم آموزش متوسطه، عملکرد این دوره از لحاظ برابری فرصت تحصیلی مورد انتقاد قرار گرفته است، چرا که دوره آموزشی فوق، هرگز از نقش کاهش دهنده نابرابری های اجتماعی برخوردار نبوده است.علاوه بر این، دایره المعارفی بودن برنامه های درسی (بغرنج بودن دروس) سیکل دوم آموزش متوسطه از سوی صاحب نظرانی چون مونتان، روسو، پل والری و..... مورد انتقاد قرارگرفته است.

طول دوره تحصیل در لیسه، 3 سال تمام با مشخصات به شرح زیر است:

1) سال اول: از سال اول مقطع آموزش تکمیلی متوسطه (لیسه) تحت عنوان کلاس تعیین کننده(Classe de Determination) یاد می گردد، چرا که تحصیلات مقاطع بالاتر طی این سال برحسب عملکرد دانش آموزان مشخص می گردد. با توجه به عدم تجانس سطح ورودی دانش آموزان،3 ماه اول آموزش به مرور و استحکام بخشی به آموخته ها و روش کار (یادداشت برداری، سازمان دهی کاری، فراهم سازی مقدمات تحقیقات کتابخانه ای و...) اختصاصی دارد.

2) سال دوم: طی سال دوم لیسه، دانش آموزان برحسب عملکرد تحصیلی خود، طی سال نخست لیسه، به یکی از 3شاخه دیپلم متوسطه عمومی، دیپلم تکنولوژیک و یا دیپلم حرفه أی هدایت می گردند.

3) سال سوم (سال پایانی لیسه): پس از کسب موفقیت دانش آموزان در آزمون زبان فرانسه که در پایان سال دوم مقطع لیسه برگزار می گردد، دانش آموزان برحسب شاخة انتخابی و نوع دیپلم به گذراندن سایر دروس طی سال سوم لیسه مبادرت نموده و نهایتاً در آزمون پایانی شرکت می نمایند.

● آموزش حرفه ای و تکنولوژیک

در نظام آموزش فرانسه، با توجه به تأکید بر مشاوره آموزشی و شغلی برای آن دسته از دانش آموزانی که از امکان ادامة تحصیلات در شاخة اصلی تحصیلات عمومی برخوردار نمی باشند، آموزشهای حرفه ای با طیف گسترده ای از مهارتهای آموزشی و شغلی فراهم آمده است.

عملکرد چنین سیاستی بدین نحو است که بین رده های سنی 25-16 سال، قرارداد اشتغال به کار با یک کارفرما منعقد می گردد.طبق این قرارداد، حقوق و وظایف کارآموز مشخص شده و کارفرما بر صدورمجوز حضورکارآموز در کلاس درس طی ساعات آموزشی ملزم می گردد.

بدین ترتیب، برخورداری از حقوق آموزشی، تعطیلات، بیمه اجتماعی و حقوق و مزایای کاری ویژه کارآموزان در قانوق کار کشور فرانسه پیش بینی شده است.ظرف2ماه اولیه قرارداد اشتغال به کار، هر یک از طرفین قرارداد از حق فسخ بدون اخطار آن برخوردار می باشند.طول دوره آموزش حرفه ای (کارآموزی)2 سال کاری است که می توان آن را به یک تا 3 سال تغییر داد.با افزایش مدت زمان کارآموزی، 2 نوع گواهینامه (گواهینامة مهارت حرفه ای(CAP ) و دیپلم تحصیلات حرفه ای (BEP) به فارغ التحصیلان اعطا می گردد.برنامة آموزشی مطابق با گواهینامه مورد نظر بر آموزش عملی 2 هفته ای در کارخانه یا کارگاه و آموزش 2 هفته ای در کلاس درس مشتمل می گردد.