ب)بررسی وضع موجود آموزش و پرورش استثنایی در ایران
▪ نظام مدیریت و برنامه ریزی راهبردی:
آموزش و پرورش استثنایی در ایران دارای سازمانی است که قانون آن دارای یک ماده واحد و شش تبصره است که در 21/9/69 در مجلس شورای اسلامی به تصویب و در تاریخ 5/10/69 به تایید شورای نگهبان قرار گرفت. اساسنامه این سازمان مصوب 29/5/70 کمیسیون آموزش و پرورش مجلس و تایید 24/6/70شورای نگهبان را دارد. این قانون بعد از 23 سال فعالیت دفتر آموزش کودکان و دانش آموزان استثنایی به تصویب رسید. برای تحقق اهداف این سازمان که طراحی سیستم آموزش، پرورش، توان بخشی گروه های مختلف استثنایی است، 14 وظیفه، دو رکن رییس و شورای سازمان، پیش بینی شده است. تشکیلات این سازمان دارای سطح ستاد به عنوان بالاترین مرجع سیاستگذاری، برنامه ریزی کلان و نظارت، سطح استان، مدیریت آموزش و پرورش استثنایی و سطح آموزشگاه ها می باشد. مطابق با مأموریتهای این سازمان گروه های آموزش کودکان و دانش آموزان استثنایی به 7 گروه، آسیب دیده شنوایی، آسیب دیده بینایی، کم توان ذهنی، اختلال رفتاری، اختلال یادگیری، معلول جسمی حرکتی و چند معلولیتی تقسیم می شود. در آیین نامه اجرایی این سازمان ملاک تشخیص گروه های مذکور و شرط سنی ورود به مدرسه و ادامه تحصیل در مدارس خاص، مشخص شده است. اکثر گروه ها در ایران دارای آموزش و پرورش قبل از دبستان با رویکرد همکاری والدین و مداخله به هنگام، می باشند. کودکان معلول جسمی حرکتی، آسیب دیده بینایی و شنوایی از 4 سالگی در کلاس های آمادگی پذیرفته می شوند. پیش از این در بعضی از شهرها، مراکز ویژه قبل از دبستان برای آموزش والدین، دایر بوده است. مقاطع تحصیلی ویژه دانش آموزان کم شنوا، تفاوتی با مقاطع رسمی عادی ندارد؛ مگر این که اولاً طول مدت تحصیل ابتدایی آن ها 7 سال و در مقطع متوسطه، اکثر آن ها در مدارس فنی و حرفه ای و کار دانش به تحصیل می پردازند. مقاطع تحصیلی کودکان آسیب دیده بینایی و معلول جسمی حرکتی نیز در مقاطع رسمی با دانش آموزان عادی برابر است.
دانش آموزان کم توان ذهنی دارای دوره آمادگی از 6 سالگی به مدت دو سال، دوره ابتدایی 7 ساله و دوره مهارت های حرفه ای هستند. دانش آموزان دارای اختلال یادگیری ساختاری مشابه دانش آموزان عادی دارند و در مورد دانش آموزان چند معلولیتی، با توجه به نوع معلولیت، شرایط خاصی خواهند داشت.
مطابق با آخرین اطلاعات آماری توسعه کمی دانش آموزان استثنایی در ایران حسب گروه های مختلف به این صورت است:
در سال تحصیلی 85-84، دارای 13320 دانش آموز آسیب دیده شنوایی، 2399 دانش آموز آسیب دیده بینایی، 3936 دانش آموز دارای مشکل یادگیری و رفتاری، 1894 دانش آموز معلول جسمی حرکتی، 47486 دانش آموز کم توان ذهنی، 2076 دانش آموز چند معلولیتی و 1379 دانش آموز دارای اختلال رفتاری هیجانی در 1284 مدرسه مستقل که 18 مدرسه آن غیر دولتی است و 1346 مدرسه ضمیمه بوده است. تعداد کل دانش آموزان تحت پوشش در سال تحصیلی 84-83 به 78541 و در سال تحصیلی 85-84 به 80147 دانش آموز رسید. در مقابل این تعداد دانش آموز در مدارس ویژه به صورت ضمیمه و مستقل دارای 13049 دانش آموز به صورت تلفیقی یا فراگیر در همین سال تحصیلی می باشیم.
در کشور ما از سال 1372 به طور آزمایشی و از سال 1375 با تصویب هیات دولت طرح ملی سنجش آمادگی کودکان بدو ورود به دبستان هر ساله در آستانه ثبت نام کلاس اولی ها، اجرا می شود. علاوه بر تشخیص کودکان و دانش آموزان استثنایی به روش غربالگری مذکور، برای هر گروه از کودکان استثنایی، تسهیلاتی ویژه و بیش هنگام تر برای تشخیص نارسایی ها نیز وجود دارد؛ به طور مثال کلینیک های شنوایی و مراکز آزمون هوش سازمان آموزش و پرورش استثنایی در سراسر کشور، به مراجعه کنندگان سرویس تشخیص ارایه می کند.
▪ نظام منابع انسانی:
تصدی شغل معلم آموزش ویژه در انگلستان، مستلزم داشتن مرتبه معلم ذی صلاح است. این مرتبه می تواند به شیوه های زیر کسب شود:
1) دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و یا دارندگان این مدارک تحصیلی می توانند در دوره های مقدماتی تربیت معلم Initial Teacher Training (ITT) که در مراکز معتبر آموزشی ارایه می شود، شرکت کنند. دارندگان مدارک فوق می توانند با شرکت در برنامه های تربیت معلم که مبتنی بر استخدام است، از جمله برنامه "معلمان فارغ التحصیل یا ثبت نام شده"، برنامه "اول تدریس" و سایر برنامه هایی که توسط اداره تربیت و توسعه اجرا می شود، به کسب گواهینامه معلمی نایل شوند. یکی از مواردی که معلمان برای کسب گواهی به آن نیاز دارند، شرکت و موفقیت در امتحان مهارت ها است، که پس از گذراندن دوره های آموزشی، اجرا می شود.
تعداد معلمان و سایر کارکنان سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور حدودا 16736 نفر در سال 85 است که از این تعداد سهم کارکنان دارای مدرک لیسانس 53/0 از سهم کل کارکنان را شامل می شود که بی شک ارتقای تحصیلات این افراد در بهبود کیفیت آموزش استثنایی موثراست. هم چنین 5864 نفر از کل آموزگاران (10642) دارای مدرک لیسانس و بالاتر هستند که این تعداد بیش از نیمی از آموزگاران را شامل می شوند. در گروه دانش آموزان کم توان ذهنی برای هر 7 نفر دانش آموز، 1 نفر معلم اختصاص پیدا می کند. در گروه دانش آموزان ناشنوا و نیمه شنوا برای هر 5 نفر دانش آموز، 1 نفر معلم اختصاص یافته است. در گروه دانش آموزان نابینا و نیمه بینا به ازای هر 5 دانش آموز، 1 نفر معلم در نظر گرفته شده است. در گروه معلولین جسمی ـ حرکتی برای هر 6 نفر دانش آموز، 1 نفر معلم اختصاص پیدا کرده است. در گروه دانش آموزان چندمعلولیتی به ازای هر 4 دانش آموز، 1 نفر معلم اختصاص یافته است. در گروه دانش آموزان دارای اختلالات رفتاری برای هر 7 دانش آموز، 1 نفر معلم اختصاص یافته است.
هم چنین نسبت آموزگاران پیش دبستانی گروه نوآموزان کم توان ذهنی به ازای هر 7 نفر نوآموز، 1 نفر معلم و در دوره ی دبستان به ازای هر 7 نفر دانش آموز، 1 نفر معلم و در دوره ی مهارت های حرفه ای به ازای هر 8 نفر دانش آموز، 1 نفر معلم اختصاص یافته است. همین طور نسبت آموزگاران پیش دبستانی گروه نوآموزان ناشنوا و نیمه شنوا به ازای هر 5 نفر نوآموز، 1 نفر معلم، در دوره ی دبستان به ازای هر 5 نفر دانش آموز، 1 نفر معلم و در دوره ی راهنمایی و متوسطه به ازای هر 7 نفر دانش آموز، 1 نفر معلم در نظر گرفته شده است. هم چنین آمارهای گروه نابینا و نیمه بینا نیز نشان می دهد که در دوره پیش دبستانی به ازای هر 5 نفر نوآموز، 1 نفر معلم و در دوره ی دبستان به ازای هر 4 نفر دانش آموز، 1 نفر معلم و در مقاطع راهنمایی و متوسطه به ازای هر 7 نفر دانش آموز، 1 نفر معلم اختصاص پیدا می کند. آمــار دانش آموزان معلول جسمی ـ حرکتی نیز حاکی از آن است که نسبت آمـــوزگاران در دوره پیش دبستان به دانش آموز 1 به 5 ، در دوره دبستان 1 به 6 و در مقاطع راهنمایی و متوسطه 1 به 7 نفر است.
در گروه دانش آموزان چندمعلولیتی نسبت آموزگار به دانش آموز 1 به 5 نفر در دوره ی پیش دبستان، 1 به 4 نفر در دوره ی دبستان است که این نسبت برای دانش آموزان مبتلا به اختلالات رفتاری 1 به 7 دانش آموز است.
در شرایط فعلی برای استخدام نیرو در آموزش و پرورش استثنایی دو روش کلی وجود دارد:
الف) استخدام نیروی جدید به صورت رسمی
1) استخدام داوطلبان آزاد
2) استخدام فارغ التحصیلان متعهد خدمت در مراکز تربیت معلم: استخدام این فارغ التحصیلان در سال های اخیر هر ساله سیر نزولی داشته است؛ با این حال باز هم مهم ترین روش استخدامی است.
ب) به کارگیری نیروی انسانی به روش های غیر استخدامی
1) بهره گیری از اضافه تدریس شاغلین رسمی موجود
2) جذب نیروی حق التدریس
3) انتقال نیرو از دیگر مناطق آموزشی
4) انتقال نیرو از سایر دستگاه های اجرایی به آموزش و پرورش استثنایی
5) استفاده از نیروهای طرحی توانبخشی (گفتاردرمانگر، کاردرمانگر و...) به منظور تکمیل کسری نیروی مورد نیاز
6) استفاده از نیروهای سرباز معلم: در زمینه آمار این افراد اطلاعات دقیقی در دسترس نیست.
▪ نظام منابع مالی:
آموزش عمومی در انگلستان برای سنین 16-5 سال اجباری است. آموزش در مدارس دولتی رایگان است و این قاعده در مورد مدارس کودکان دارای نیازهای ویژه آموزشی نیز صدق می کند. تنها 7 درصد دانش آموزان انگلیسی در مدارس خصوصی که شهریه دریافت می کنند، به تحصیل می پردازند. بودجه آموزش و پرورش صرف پرداخت حقوق معلمان، هزینه های نگهداری از مدارس، هزینه تهیه لوازم و مواد آموزشی، و هزینه های اجرایی خاص می شود. ادارات آموزشی محلی، مسوول تأمین خدمات آموزشی در سطح مناطق هستند. این مراکز توسط اعضای منتخب، اداره می شوند و بنا به قانون، ملزم به داشتن یک کمیته آموزشی هستند.
بر اساس قانون فدرال رفاه اجتماعی در آلمان، کلیه کودکانی که به موجب بررسی ها دارای نیازهای ویژه شناخته می شوند، مشمول برخورداری از کمک های مالی هستند. این کمک ها با عنایت به طول دوره تحصیل اجباری، به منظور تهیه و تدارک امکانات و خدمات حمایتی و آموزشی، در اختیار خانواده این کودکان قرار می گیرد. 85 درصد کودکان دارای نیازهای ویژه در آلمان، در مدارسی تحصیل می کنند که با بودجه دولت تأمین می شوند. 15 درصد باقیمانده در مدارس خصوصی آموزش می بینند. مدارس خصوصی توسط کلیساها، سازمان های رفاهی و سایر نهادهای غیردولتی تأسیس و اداره می شوند. این مدارس اگر چه تحت نظارت مراجع آموزشی ایالتی فعالیت می کنند، اما در انتخاب شیوه های تدریس، اقدامات توان بخشی و روش هــای مراقبتی خود در راستای بـهبود خــدمات آموزشی ویژه، آزادی نسبی دارنــد.
منابع مالی و مادی در سازمان آموزش و پرورش استثنایی از دو طریق تامین می شود:
الف) از محل منابع عمومی
ب) از محل منابع درآمدهای اختصاصی، از جمله کمک های خیریه ی افراد و سازمان ها و هزینه های برخی خدمات
درباره سهم هر یک در بودجه ی کلی بررسی سال 85 نشان می دهد که در این سال سهم درآمدهای اختصاصی حدود یک پنجم کل درآمدها بوده است و این مساله درباره کل منابع مالی صدق می کند.
(جدول اعتبارات سازمان آموزش و پرورش استثنایی از سال 1380 لغایت 1385 پیوست به انتهای پیام)
(جدول توسعه فضاهای فیزیکی از سال 1379 لغایت 1384 پیوست به انتهای پیام)
▪ نظام برنامه ریزی درسی:
برنامه ریزی درسی در کشور ما از نظر اهداف، از آموزش و پرورش عادی تبعیت می کند. شرایط برنامه ریزی درسی در آموزش و پرورش استثنایی از جهت اساسی تابع شرایط برنامه ریزی درسی در کشور است. تهیه کتاب های درسی ویژه ی خاص در کشور از سال 1376 در دستور قرار گرفت. از آن پس کتاب های ویژه دانش آموزان کم توان ذهنی در کلیه مقاطع تحصیلی پیش دبستانی، دبستانی مهارت آموزی، به طور ویژه تالیف شده است. به همراه کتاب های درسی کتاب آموزش والدین دوره قبل از دبستان برای دانش آموزان معلول جسمی حرکتی و برنامه ویژه قبل از دبستان به همراه روش ارزشیابی تهیه شده است. برنامه درسی کودکان استثنایی در مقاطع تحصیلی رسمی، مشابه دانش آموزان عادی است.
در دوره قبل از دبستان کودکان دچار آسیب بینایی، برنامه ویژه به همراه برنامه آموزش والدین تهیه شده است؛ اما برای مقاطع تحصیلی رسمی، کتابهای درسی آن ها مشابه دانش آموزان عادی است که به صورت درشت خط و یا با خط بریل یا نوار کاست، تهیه و در اختیار قرار می گیرد.
برای کودکان دچار آسیب شنوایی در دوره قبل از دبستان برنامه ویژه به همراه کتاب راهنمای آموزش والدین، تهیه شده است و در دوره دبستانی به استثنای دوم ریاضیات، دارای کتاب خاص می باشد؛ اما در سایر دوره ها، کتاب های عادی با مناسب سازی، استفاده می شود.
برنامه درسی کودکان چند معلولیتی، نیز تابع نوع معلولیت های آن هاست.
برنامه درسی دانش آموزانی که به صورت تلفیقی یا فراگیر در مدارس عادی هستند، برنامه مدارس عادی است؛ اما معلم رابط برای تامین ویژه جبرانی، برای آن ها، اعزام می شود.
▪ نظام تحقیقات:
در حال حاضر برای انجام پژوهش ها در حیطه کودکان استثنایی دو سیستم وجود دارد:
الف) پژوهشکده کودکان استثنایی: این پژوهشکده که در سال 1374 تشکیل شده است، از لحاظ اداری وابسته به سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور بود؛ اما از سال 1384 با تجمیع کلیه پژوهشکده های آموزش و پرورش در پژوهشگاه آموزش و پرورش، این پژوهشکده نیز از سازمان منتزع شد و در حال حاضر زیر نظر پژوهشگاه آموزش و پرورش اداره می شود. این پژوهشکده تا به حال حدود 150 تحقیق در زمینه کودکان استثنایی انجام داده است.
ب) شورای تحقیقات استان ها: در حال حاضر در کلیه سازمان های آموزش و پرورش استان های کشور شورای تحقیقات وجود دارد. این شوراها هر ساله اولویت های پژوهشی خود را اعلام می کنند که برخی از اولویت ها توسط مدیریت استثنایی سازمان های آموزش و پرورش استان ها تعیین می شود.
خبرگزاری ایسنا www isna ir