برنامه معلم پژوهنده و چالش های پیش روی معلمان

● ضرورت و اهمیت برنامه معلم پژوهنده در تحول آموزش و پرورش

پژوهش سبب رشد علمی و فرهنگی می شود و انسان را از جهل و ناآگاهی به علم می رساند و حقایق و واقعیت ها را آشکار می کند و راه را برای حل مسایل و مشکلات پیچیده هموار می کند. در باره اهمیت و ضرورت پژوهش در عمل در آموزش و پرورش می توان به موارد زیر اشاره کرد

1) مناسب ترین راه برای حل مسأله است. بسیاری از دست اندرکاران از جمله معلمان و دیگر کارکنان آموزشی می توانند از این راه بسیاری از مسایل مربوط به کلاس و مدرسه را کاهش یا حل کنند.

2) نوعی آموزش ضمن خدمت است. افراد درگیر در پژوهش، مثل معلمان و مدیران در حین پژوهش به مهارت ها و دانش هایی دست می یابند که قبلاً با آن آشنا نبودند.

3) پاسخ گویی علمی: چون گستره وسیعی از افراد درگیر پژوهش می شوند، پاسخ گویی به مسایل موجود صورت علمی پیدا می کند، عوام زدگی و راه حل های غیر منطقی جای خود را به راه حل های علمی و منطقی می دهد. همگان تلاش می کنند تا برای پاسخ گویی به مسایل راه علمی و منطقی پیش گیرند.

4) دوری از نخبه گرایی: در این روش همه دست اندرکاران وارد عرصه پژوهش می شوند و پژوهش از انحصار افراد کارشناس و نخبه بیرون می آید و عمومی می شود.

5) امروزه، توجه به امر پژوهش جهت ارتقای سطح علمی معلمان و دانش آموزان امری بسیار لازم و ضروری است. ضرورتی که موجب تغییر نظام آموزشی از کتاب محوری به پژوهش محوری و همچنین باعث ایجاد روش های علمی در فرآیند یاد دهی یادگیری می شود که در نهایت به تحول در آموزش و پرورش می انجامد. طرح معلم پژوهنده این تحول را تسریع می کند.

6) اصلاح وضع نامطلوب: هدف اساسی در این روش اصلاح وضع نامطلوب و کاهش مسایل است.

7) نزدیکی نظر و عمل: چون در این روش هدف نهایی بهبود و اصلاح عمل است، و هر عملی نیز بر بنیاد نظری انجام می گیرد، در این رویکرد بیش از دیگر روش ها فاصله نظر و عمل کم می شود.

8) نوآوری و دانش افزایی: چون در این روش به دنبال حل مسأله هستیم احتمال این که به نوآوری هایی دست یابیم بیشتر است. به سخن دیگر، ضمن جست و جوی راه های مناسب برای حل مسأله این امکان نیز وجود دارد که پژوهنده به راه های نو و خلاقانه دست یابد.

● اهداف و چگونگی و روش اقدام پژوهی در ایجاد تحول در آموزش و پرورش

در طرح بزرگ برنامه معلم پژوهنده پژوهش در عمل تحقیق عملی ، عمل پژوهی یا اقدام پژوهی (action research) که هر ساله بین شاغلان رسمی واحدهای آموزشی اعم از دبستان، راهنمایی، متوسطه نظری، فنی و حرفه ای کاردانش، پیش دانشگاهی مراکز تربیت معلم، مراکز آموزش عالی اجرا می شود مدیران، معاونان، دبیران، آموزگاران مدرسان، مربیان تربیتی و ورزشی و مشاوران می توانند شرکت کنند و مقاله های پژوهشی آنها از سوی کمیته های پژوهشی ادارات آموزش و پرورش و شوراهای تحقیقات استان ها مورد ارزیابی قرار گرفته و به افراد منتخب علاوه بر لوح تقدیر امتیازهایی از قبیل حق الزحمه پژوهش و شرکت در دوره های پژوهشیاری در نظر می گیرند و تعدادی هم به مرحله کشوری راه می یابند.

یکی از اهدافی که این طرح دنبال می کند آن است که معلمان واحدهای آموزشی به جای اینکه فقط به یافته های پژوهشی پژوهشگران دانشگاهی اتکا کنند خودشان وارد صحنه پژوهش شده و تلاش کنند با مطالعه و تحقیق و مصاحبه و بحث و تبادل نظر با والدین بچه ها و دیگر همکاران و کارشناسان و صاحب نظران طی جلسات مختلف به گردآوری اطلاعات بپردازد و ضمن تجزیه و تحلیل اطلاعات و انتخاب راه های پیشنهادی و ارایه راهکارهای مختلف جهت حل مشکلات دانش آموزان اقدام کنند و به آنها اعتماد به نفس بدهند. در این طرح عقیده بر این است که تا خود معلمان وارد میدان پژوهشی نشوند نمی توانند فقط با اتکای یافته های پژوهشی پژوهشگران دانشگاهی و مرسوم، تحول چشمگیری در آموزش و پرورش به وجود آورند.

● چیستی و چرایی معلم پژوهنده و پژوهش در عمل

معلم پژوهنده به هر معلم یا دست اندرکار آموزش و پژوهش گفته می شود که به نحوی با مسایل آموزشی و پرورشی سروکار دارد و علاقه مند است برای بهسازی و اصلاح وضعیت نامطلوب آموزشی، به اقدام هایی دست بزند تا نتیجه آن تغییر وضعیت موجود و حل برخی از مسایل آموزشی و پرورش شود. پس اینجا معلم به معنی عام در نظر است و مدیران و مسؤولان امور تربیتی و مشاوران... و هر شخصی دیگری که در بدنه آموزش و پرورش مسؤولیتی به عهده دارد می تواند به پژوهش بپردازد.

● برنامه معلم پژوهنده در آموزش و پرورش و چالش های پیش روی معلمان

اقدام پژوهی در آموزش و پرورش با تمام حسن ها و مزایایی که دارد، دارای مشکلات و کاستی ها و تنگناهایی هم هست که فراروی معلمان و دیگر دست اندرکاران علاقه مند و با ذوق قرار گرفته است که اینک بنا بر موجز بودن کلام و رعایت اختصار به شمه ای از آنها اشاره کوتاهی می شود.

- پژوهشگران حرفه ای و ورزیده یا دانشجویانی که می خواهند پایان نامه خود را ارایه دهند معمولاً با شرکت در کلاس های آمار و روش های تحقیق حضوری و نیز شرکت در همایش های پژوهشی مختلف و در اختیار داشتن منابع گوناگون و سیر مطالعاتی و نیز دسترسی داشتن به استادان راهنما و مشاور در امر پژوهش مهارت یافته و پخته شده اند حال آنکه پژوهشگران اقدام پژوهی در آموزش و پرورش خود جوش هستند و بدون اینکه دوره ی خاص حضوری دیده باشند تنها به صرف علاقه و دغدغه مشکلات دانش آموزان به این سمت گرایش پیدا کرده اند. آنها با تمام گرفتاری ها و مشکلات فراوانی که زمانه برای آنها تدارک دیده است تلاش می کنند که مشکلات دانش آموزان را حل کنند و سپس اقدامات بهینه و حاصل کار خود را در قالب یک طرح پژوهشی ارایه کنند و مسلماً کمیته های پژوهشی و شوراهای تحقیقات و هییت داوران همایش های پژوهشی نباید انتظاری را که از پژوهشگران حرفه ای و آکادمیک دارند از پژوهشگران تازه کار اقدام پژوهی داشته باشند. (آتش دامن، 1386)

- بسیاری از معلمان و دست اندرکاران تعلیم و تربیت از طرح ها و ایده های خوبی در رابطه با حل مشکلات دانش آموزان برخوردارند و می توانند با علاقه و ذوق فراوان به تحقیقات وسیع و گسترده ای اقدام کنند و در این راستا اقدامات مختلفی هم انجام داده اند و در کار خود هم موفق بوده اند، اما از این هراس دارند که گزارش های تحقیقی آنها مورد تأیید کمیته های پژوهشی و شوراهای تحقیقات قرار نگیرند و احیاناً رد شوند.

از این جهت گزارش های تحقیق خود را ارایه نمی دهند. در این خصوص کارشناسان و رابطین و مسؤولین تحقیقات ادارات و مدیریت ها هر از گاهی به واحد های آموزشی بروند و از نزدیک با طرح ها و ایده های معلمان علاقه مند آشنا شوند و پژوهش های آنها را در هر سطحی مورد حمایت قرارداده و به آنها جهت دهی مناسب بدهند و در نظر داشته باشند که کوچک زیباست و برای رسیدن به قله های مرتفع باید ابتدا از تپه ماهورهای کوچک عبور کرد.

- نشریات تخصصی پژوهشی که در دسترس همه معلمان قرار گیرند بسیار کم است، آنچه هم هست کفایت نمی کند. هم اکنون به جز نشریات پژوهشی که در تیراژی محدود در سطح بعضی از ادارات آموزش و پرورش منتشر می شود، کمبود این نشریات کاملاً محسوس است. مقالات برگزیده طرح معلم پژوهنده راهنمایان خوبی برای پژوهشگران نو پا جهت تهیه و ارایه هر چه بهتر فعالیت ها و پژوهش ها هستند که باید در نشریات پژوهشی چاپ شوند و در تیراژی وسیع در اختیار تک تک معلمان قرار گیرند.

- پژوهشگران اقدام پژوهی با دست خالی کار می کنند و حق الزحمه پژوهشگران برگزیده و دیگر دست اندرکاران امر پژوهش هم بسیار ناچیز است و صرفاً علاقه فراوان و دغدغه مشکلات دانش آموزان، آنها را به این سمت و سو کشانده است که مسؤولین امر باید در این خصوص توجه جدی مبذول دارند.

-کمبود منابع تحقیق یکی دیگر از مشکلات فرا روی معلمان است که به شدت احساس می شود. کتب و نشریاتی که جهت ادبیات پژوهش احتیاج است در دسترس همه نیست و استفاده از اینترنت هم برای همه معلمان مقدور نیست. از این جهت باید مراکز اطلاع رسانی فرهنگیان به صورت وسیع گسترش یابند و نرم افزارهای آموزشی و مجلات علمی پژوهشی و تألیفات و منابع اطلاعاتی در خصوص اقدام پژوهی تدارک دیده شده خود را به راحتی در اختیار همه معلمان پژوهنده قرار دهند و نیز آدرس سایت های پژوهشی را در اختیار کاربران پژوهشگر بگذارند تا آنها بتوانند به راحتی از آن سایت ها بازدید کنند.

- یکی دیگر از محدودیت ها و مشکلات، نداشتن امکانات رفاهی از قبیل وسایل تکثیر و چاپ است که انرژی و وقت زیادی از معلمان را به خود اختصاص می دهد. اکثر پژوهشگرانی که در قالب اقدام پژوهی کار می کنند مقاله های خود را نزد مراکز خدمات کامپیوتری غیر معتبر تایپ می کنند که اغلب پر از غلط است و نیز قسمت هایی حذف می شود که تسلسل و مفهوم گزارش را به کلی عوض می کند. در این خصوص ادارات آموزش و پرورش باید تسهیلاتی تدارک ببینند و در اختیار پژوهشگران علاقه مند قرار دهند تا آنها از این جهت دغدغه نداشته باشند.

- به منظور تشویق و ترغیب و حمایت معلمان پژوهشگر و معرفی و ترویج آثار برتر آنها لازم است هر از گاهی همایش های اقدام پژوهی در مناطق و استان ها برگزار شود تا صاحبان مقالات برگزیده بتوانند آثار خود را در آن همایش ارایه دهند و مقاله های برتر را مورد تقدیر قرار دهند، تا معلمان پژوهشگر اعتماد به نفس بیشتری پیدا کرده و بتوانند در این مسیر گام های محکم تری بردارند و دیگران هم از یافته های آنها بهره ببرند.

● نتیجه گیری:

از آنچه گذشت، این نتیجه حاصل می شود که آموزش و پرورش پژوهش ویژه خود را می طلبد که محور اساسی آن باید تغییر و تحول در کلاس و جریان یاددهی و یادگیری باشد. یکی از محورهای تحول در آموزش و پرورش که باعث تحول اساسی در نظام تحقیق و توسعه می شود طرح معلم پژوهنده پژوهش در عمل یا اقدام پژوهی است. این برنامه توانسته است سال به سال بر تعداد علاقه مندان خود بیافزاید و انبوه زیادی از فرهنگیان را به سوی مطالعه و تحیقیق سوق دهد و بر این گفته که عنوان می شد: پژوهش فقط مختص به آدم های دانشگاهی و دانشمندان است و هر کس نمی تواند پژوهش کند خط بطلان کشید. پژوهش در عمل که یکی از روش های تحقیق توصیفی است هر ساله بین شاغلان رسمی واحدهای آموزشی اجرا می شود و بر این باور بنا شده است که تا خود معلمان وارد میدان پژوهش نشوند، نمی توانند فقط به اتکای یافته های پژوهشی پژوهشگران دانشگاهی و مرسوم تحول چشم گیری در نظام آموزشی و پرورش به وجود آورند.