ضرورت برنامه ریزی در نظام آموزش و پرورش

الف) توسعه اقتصادی و اجتماعی

از آنجا که آموزش و پرورش، فعالیتی مداوم، جامع، برای همه، برای رشد و تکامل انسان، غنای فرهنگ و تعالی جامعه تعریف شده است و همواره اینکه آیا آموزش و پرورش مصرفی است یا سرمایه ای و برنامه های آن هدف است یا وسیله، مورد بحث صاحب نظران بوده و هست. مطالعات و تحقیقات سونیلسون، ادینگ و الوین (1961) که در مورد 22 کشور انجام داده اند نشانگر آن است که بین رشد اقتصادی و توسعه آموزش و پرورش، همبستگی و رابطه مستقیمی وجود دارد. یکی دیگر از مطالعات تطبیقی، مطالعات آقایان هاربیسون و مایرز (1964) در 75 کشور جهان بوده است که نتایج حاصله نشانگر آن است که رشد و توسعه اقتصادی به منابع نیروی انسانی کارآمد و متخصص نیازدارد که از طریق آموزش و پرورش بخصوص دوره متوسطه و دانشگاه ها تامین می گردد. سلو Solow در تحقیقات خود در آمریکا (1949) دریافت که 87/5 درصد ازدیاد بازداده سرانه، معلول پیشرفت دانش و تکنولوژی است. دنیسون Denison در سال 1957 دریافت که 2 درصد افزایش معلومات کارگران موجب شده که نرخ رشد درآمد ملی سالیانه در آمریکا به طور متوسط 67 درصد افزایش پیدا کرده است. همچنین براساس مطالعات و تحقیقات کرا )Corra( در آمریکا از سالهای 1909 تا 1949 به این نتیجه رسیده اند که 46/6 درصد از رشد درآمد ناخالص ملی آمریکا معلول آموزش و پرورش کارگران و پیشرفت های تکنولوژی است. اهمیت آموزش و پرورش از قدیم مورد توجه اقتصاددانان بوده است. دانشمندانی چون آدام اسمیت، جان استوارت میل و آلفرد مارشال به نقش و اهمیت آموزش و پرورش در اقتصاد و برعکس آن واقف بوده و مطالعات و تحقیقاتی را انجام داده اند و آنان به این نتیجه رسیده اند که با ارزش ترین نوع سرمایه گذاری، سرمایه گذاری در انسان هاست.در نهایت به این نتیجه می رسیم که آموزش و پرورش، هم مصرفی است و هم سرمایه ای (دیربازده) هم وسیله است و هم هدف. هم مستقل است و هم وابسته به ارگان ها و سازمان ها و نهادهای دیگر. لذا اولین سوال در اذهان این است که آیا برنامه ریزی کوتاه مدت، میان مدت و درازمدت در آموزش و پرورش ضروری و مفید است یا خیر؟ مطمینا جواب مثبت خواهد بود چون پیشرفت و رکود، توسعه و ضعف اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژی به میزان برنامه ریزی و عملکرد مثبت و یا منفی آموزش و پرورش بستگی دارد.

ب) تحولات اقتصادی و اجتماعی

در عصر حاضر، تحولات و دگرگونی های اجتماعی و اقتصادی در جامعه به علت رشد علم و تکنولوژی به حدی است که هر سازمان یا نهادی که نتواند خود را به آخرین تحولات، تغییرات و دگرگونی های جهانی برساند، حیات و بقای خود را از دست خواهد داد. تحولات و دگرگونی با توجه به پیشرفت علم و تکنولوژی مستلزم نوآوری، خلاقیت، نوآوری در محصولات و خدمات جدید می باشد.

وظیفه آموزش و پرورش، اشتغالزایی نیست بلکه تربیت نیروی انسانی کارآمد و کارآفرین است که بتواند به صورت هدفمند با کسب مهارت های لازم، مشاغل جدید را به تناسب نیاز جامعه خلق و عملی سازد.

ادوین لند وقتی شرکت پولاروید را در انباری راه انداخت، دو دهه بعد نخستین دوربین عکس فوری خود را روانه بازار کرد. او از هیچ، شرکتی ساخت که نه تنها باعث هزاران فرصت شغلی جدید شد بلکه دوربینی به دنیا عرضه کرد که فشار یک دکمه آن مصرف کنندگان را در تمام دنیا ذوق زده کرد. بنابراین براساس نظریه ماکس وبر آموزش و پرورش در ایجاد تحولات ارزشمند از طریق تربیت نیروی انسانی کارآفرین نقش مهمی دارد. آموزش و پرورش علاوه بر تربیت نیروی انسانی کارآفرین برای توسعه اقتصادی و تحولات اجتماعی می تواند باورها و ارزش ها را در دانش آموزان با اعتماد به نفس، تقویت هویت مذهبی و ملی و تشویق به کارهای خلاقانه در جامعه فراهم نماید که همین امر سبب رشد و بالندگی، رقابت و تحول در اجتماع خواهد شد.

● ضرورت برنامه ریزی

چون آموزش و پرورش بارور، خلاق و سازنده امری است حیاتی در کشور، باید برای پیشرفت کشور (توسعه اقتصادی، اجتماعی) و رسیدن به تحولات موجود در جهان و بازنماندن از علم و تکنولوژی جهانی، راهبردها و تدابیر علمی و منطقی به صورت برنامه ریزی های کوتاه مدت میان مدت و بلندمدت تدوین و اجرا نمود .باید براساس چشم انداز 20 ساله که توسط کارشناسان و متخصصین تهیه و تدوین گردیده است برنامه ریزی کرد. یکی از ضروری ترین اقدامات این است که حوزه ستادی باید از کارهای روزمره و خسته کننده کاملا به دور باشد و همواره با طراحی، سیاستگذاری و برنامه ریزی، آینده نظام و کشور را تضمین کند، متاسفانه کارهای ستادی و صف مجزا و روشمند نیست و تداخل کاری در تدوین اولویت ها، راهبردها، طرح ها و برنامه ها وجود دارد، برنامه ریزی آموزش و پرورش با مشخص ساختن هدف ها و اولویت های آموزشی کشور و کشیدن نقشه و طرح هایی برای رسیدن به آن اهداف سروکار دارد.

در کتاب یونسکو به نام برنامه ریزی آموزش و پرورش )Educational Planning( آورده شده است؛ برنامه ریزی آموزش و پرورش برداشتی است منطقی وعلمی برای حل مسایل آموزشی مشتمل بر تعیین هدف ها و منابع بررسی راه های رسیدن به اهداف و بالاخره پیاده کردن برنامه براساس شناسایی وضع کنونی و روند آن. البته صاحب نظران تعلیم و تربیت و تعلیم معتقدند کار برنامه ریزان تعیین هدف ها نیست بلکه تدبیر وسایل برای رسیدن به اهداف است. اگر تعیین اهداف در سطوح و مراحل دیگری انجام گیرد دلیل بر جدایی هدف با برنامه نیست بلکه تعیین هدف مبنای برنامه ریزی است. در رویکرد مدیریت برنامه ریزی، سازماندهی، رهبری و کنترل آورده شده است اگرچه همه فراگردها دارای کارکرد مهم و جداگانه ای هستند اما در اصل کارکرد مدیریت به دو صورت تصمیم گیری، برنامه ریزی و اجرای تصمیم شامل سازماندهی، هدایت (رهبری) و کنترل (نظارت) می باشد. لذا برنامه ریزی اهمیت و ارزش ویژه ای در مدیریت دارد.

مجموعه فعالیت های لازم برای برنامه ریزی در آموزش و پرورش:

1) شناخت امکانات و منابع انسانی و غیرانسانی موجود

2) تعیین و تعریف اهداف و مشخص کردن مراتب و درجه بندی آنها

3) بررسی و پیش بینی منابع و امکاناتی که به تحقق اهداف کمک می کند.

4) تشخیص و تعیین فعالیت ها و اقدامات لازم برای رسیدن به اهداف

5) تعیین خط مشی ها و روش های عملیاتی

● فواید برنامه ریزی در آموزش و پرورش:

1) جهت دهی به کار معلمان و مدیران براساس چشم انداز موجود

2) عطف توجه بیشتر معلمان و مدیران برای وصول به اهداف سازمان

3) پرهیز از فعالیت های تکراری و روزمره

4) ایجاد هماهنگی و همکاری بیشتر بین واحدها

5) شفاف سازی فعالیت هایی برای تسهیل و تسریع فعالیت های آموزش و پرورش

● انواع برنامه ریزی در آموزش و پرورش:

1) برنامه ریزی از نظر زمان

▪ کوتاه مدت از یک تا 5 سال می باشد.

▪ میان مدت از 5 تا 10 سال می باشد.

▪ بلندمدت از 10 تا 20 سال می باشد.

2) برنامه ریزی از نظر حیطه و دامنه فعالیت

▪ برنامه ریزی کلان macro

▪ برنامه ریزی خرد micro

▪ برنامه ریزی محلی national

▪ برنامه ریزی ملی Local

▪ برنامه ریزی جامع comprehensive

▪ برنامه ریزی ویژه Special

البته بعضی از این برنامه ریزی های ممکن است در هم ادغام شده باشند مثل برنامه ریزی ملی با جامع و...

3) برنامه ریزی از نظر چگونگی عمل

▪ متمرکز- الزامی:

بیشتر در کشورهای سوسیالیستی معمول است.

▪ ارشادی- ترغیبی:

بیشتر در کشورهای پیشرفته بوده و ایالت ها، استان ها و مناطق اختیارات بیشتری دارند.

▪ مشکل گشایی- موردی:

بیشتر در کشورهای جهان سوم مرسوم است که هدف آن بیشتر رفع مشکلات موردی و اصلاحات است و بنا به ضرورت برای توسعه جهشی صورت می گیرد.

امید است با همت والای مسیولین آموزش و پرورش و سایر دست اندرکاران فرهنگساز، شاهد رشد و شکوفایی اقتصادی و تحولات و نوآوری های اجتماعی در جامعه از طریق برنامه ریزی علمی- منطقی در آموزش و پرورش باشیم.