رهبری اثربخش در مدارس

منطقه 5 تهران در این مقاله تلاش شده است که وظایف مدیران موسسات آموزشی در سطح مدارس، مورد بررسی قرار گیرند. برخی از مسایل مطروحه در زمینه وظایف مدیران در سطح مدارس عبارتند از: عدم جامع نگری به نیازهای دانش آموزان، عدم باور به نقش کارکنان و دانش آموزان در پیشبرد اهداف آموزشی از طریق مشارکت در تصمیم گیری ها، پیروی از اصل آزمایش و خطا، هم در اتخاذ تصمیمات آموزشی و پرورشی و هم در نحوه برقراری ارتباط با کارکنان و دانش آموزان، مشغولیت ذهنی و عملی به امور غیرآموزشی (مانند: مکاتبات اداری و عمرانی.) از این رو نویسنده معتقد است برداشتی که هم اکنون از مفهوم و وظایف مدیریت آموزشگاهی در سطح مدارس وجود دارد، برداشتی سنتی و ناکارآمد است و در نتیجه غالب مدیران غیرآموزش دیده در ایفای درست وظایفشان با دشواری روبرو هستند. تعاریف مدیریت غالبا اصالت را یا به فرد و گروه اجتماعی و یا به سازمان می دهند. برای مثال: فالت )Follett( مدیریت را هنر انجام دادن کار به وسیله دیگران می داند. این تعریف نه تنها با آموزش های نظریه نیوکلاسیک همخوانی ندارد، بلکه می تواند برای توجیه یک نظام استثماری مورد استفاده قرار گیرد. در واقع این ذهنیت فلسفی و یا دیدگاه خاص گوینده است که تعریف او را با سوگیری مواجه می سازد. اصالت هم با فرد و هم با سازمان است، ولی با توجه به نوع و ماهیت سازمان، تنها میزان اهمیت هر یک از آن دو فرق خواهد کرد. مدیریت به عنوان یک فرایند مشارکتی در نظر گرفته شده است. فرایندی که نقش مدیر در آن کمرنگ است و بیشتر نقش یک پشتیبان، تسهیل گر و هماهنگ کننده را دارد. در سال های بین 1910 تا 1930 مدیریت آموزشی را به عنوان هدایت امور و بازرسی آنها می دانستند. در این دوران معلمان بدون گذراندن دوره خاصی وارد این حرفه می شدند و وظیفه مدیر، نظارت بر کارهای معلمان، از نزدیک بود. در سال های بین 1930 تا 1940 به مدیریت و رهبری مبتنی بر آزادمنشی توجه شد و منظور از آن ترغیب معلمان به انجام دادن چیزی بود که مدیر مدنظر داشت. در سال های بین 1940 تا 1950 مدیریت آموزشی را امر و کوششی تعاونی می دانستند. به نظر آنان تمام افراد شاغل در یک مدرسه در حال رهبری و هدایت یکدیگرند. در نتیجه به جای کلمه بازرسی عباراتی از قبیل: کمک متقابل ، مشورت کردن با هم ، طرح ریزی به کمک هم یا حتی گفتگو با یکدیگر در باب بهتر کردن وضع تعلیم و تعلم را به کار می بردند. طبق این مفهوم، وظیفه مدیر یا رهبر آموزشی عبارت از فراهم ساختن تسهیلاتی است که افراد بتوانند با هم به مشورت بپردازند و از تجارب یکدیگر بهره برند. برخی وظایف مدیران مدارس را در هفت زمینه اصلی برشمرده اند: -1 پرسنل آموزشی -2 پرسنل دانش آموزی -2 رهبریت مدرسه و محله -4 توسعه تدریس و مواد درسی -5 مدیریت امور مالی- اداری -6 ساختمان مدرسه -7 وظایف عمومی بعضی دیگر وظایف مدیران موسسه آموزشی و مدارس را در شش گروه به شرح زیر طبقه بندی نموده اند:1 - برنامه آموزشی و تدریس -2 امور دانش آموزی -3 امور کارکنان آموزشی -4 روابط مدرسه- اجتماع -5 تسهیلات و تجهیزات آموزشی -6 امور اداری ومالی وظایف مدیر در امور دانش آموزان وظایف و خدمات اداری و سرپرستی دانش آموزان عبارتند از: الف) پذیرش، ثبت نام،گروه بندی آنان و نگهداری آمارهای حضور و غیاب، سوابق و اطلاعات شخصی وتحصیلی دانش آموزان ب) شناسایی توانایی ها، علایق و نیازهای دانش آموزان وپرورش آنها امروز علاوه بر نیازهای آموزشی- تحصیلی دانش آموزان، به تامین نیازهای بهداشتی- روانی، زیستی- فیزیولوژیک و رشد شخصیتی آنها توجه بیشتری مبذول می شود. برای مثال: بهره گیری از مشارکت دانش آموزی )Student gonverment( که امروزه به عنوان یکی از ویژگی های مدارس اثربخش مطرح است. مدیر و کارکنان در یک مدرسه اثربخش می دانند که هدف اصلی مدرسه ایجاد یک برنامه آموزشی است که بتواند منافع و نیازهای اجتماعی، فردی و آموزشی دانش آموزان را برطرف سازد. وظایف مدیر در امور کارکنان همان طور که در مدیریت نیروی انسانی مطرح می شود، هر عضو سازمان به دلیل نقشی که در آن ایفا می کند از جایگاهی خاص برخوردار است و مدیر به عنوان کارگردانی محسوب می شود که علی رغم اینکه ممکن است در تمام زمینه ها تخصص نداشته باشد، اما باید توانایی و مهارت هماهنگ سازی فعالیت های تمام اعضا در جهت رسیدن به اهداف تعیین شده را دارا باشد. بنابراین توفیق عملکردهای مدیریتی در گرو همدلی و همکاری تمام اعضای سازمان است و از این رو رفتار مدیر در بها دادن به نقش هر یک از اعضا از طریق توجه به نیازهای شخصیتی، امنیتی و اجتماعی و دفاع از حقوق آنها حایز اهمیت فراوان است. مدیر مدرسه باید کادر اداری و آموزشی مناسب و هماهنگی را برای مدرسه تدارک ببیند. در این مورد انتخاب معلمانی متناسب با زمینه اجتماعی- فرهنگی منطقه و نیز انتخاب معاونانی برخوردار از ویژگی ها و مهارت های مدیریتی، ضروری است و بر مبنای انتظارات بیان شده از عملکرد کارکنان ارزشیابی به عمل آورد و هرگونه پاداش دهی و تشویق را بر نتایج ارزشیابی مبتنی سازد. ارزشیابی از کار اعضای آموزشی باید به گونه ای باشد که معلمان صادق و خدمتگزار از معلمان کم تحرک تشخیص داده شوند. گاهی اوقات لازم است به موضوعاتی فراتر از انجام وظیفه روزمره اندیشید. اگرچه معلمان معمولا با دعوت مدیران در جلسات شرکت می کنند، ولی آمادگی قبلی و اظهار علاقه به مسایل شورا و شرکت فعال و مسیولانه در جلسات ارزش بیشتری از فقط شرکت کردن دارد. یکی از وظایف عمده مدیر نسبت به کارکنان، تشویق آنان برای مشارکت در تصمیم گیری هاست. بویژه تصمیماتی که به سرنوشت کاری آنان مربوط می شود. اهمیت دادن به شورا در مدرسه، در مفهوم واقعی یعنی نظرخواهی از جمع، قدرت تصمیم گیری دادن به جمع و مبنا قرار دادن نظرات جمع در تصمیمات. پس از اخذ تصمیم، اجرای آن نیازمند قدرت رهبری است؛ از اینجاست که موضوع وحدت مدیریت و رهبری به میان می آید. امروزه دیدگاه های مختلفی درباره اهمیت نقش رهبری در مدیریت وجود دارد که یکی از این دیدگاه ها مدیر را در نقش Super leader معرفی می کند. مدیر در نقش ابررهبری تلاش می کند تا دامنه مشارکت همکارانش را تا آن حد گسترش دهد که هر همکار بتواند به شکل خودرهبر )Self Directed( درآید. این الگوی رهبری بر این فرض استوار است که چنانچه کارکنان به این مرحله برسند، خود و سازمان حداکثر بهره گیری را از توانایی ها و ظرفیت های آنان به دست می آورند. مدیریت موفق مستلزم برخورداری از توان رهبری و یا قدرت نفوذ در دیگران است. با استفاده از قدرت مقام که ناشی از حکم مدیریت است، مدیر قادر می گردد تا خواسته هایش را به سرعت برآورده سازد و تا هنگامی که قدرت تنبیه و پاداش دهی دارد، این قدرت کارایی خواهد داشت. به عبارت دیگر با دور شدن مدیر از محیط کار، کارها روال عادی خود را می یابند اما در استفاده از قدرت شخصی یا قدرت نفوذ، کارکنان نه از روی ترس و اجبار بلکه به طور داوطلبانه و از روی میل، شخصیت و نظرات مدیر را می پذیرند و خود را نسبت به خواسته های او متعهد احساس می کنند. وظایف مدیر در زمینه برنامه آموزشی و تدریس بخش مهمی از اثربخشی مدیریت آموزشگاهی به روند درست فعالیت های آموزشی در مدرسه مربوط می شود. یعنی به منظور تحقق اهداف آموزشی هر یک از دست اندرکاران مدرسه سهمی از این فعالیت ها را بر عهده دارند و تسهیل جریان یاددهی- یادگیری و نظارت بر حسن اجرای امور آموزشی بر دوش مدیر خواهد بود. البته همان گونه که قبلا توفیق عملکردهای مدیریتی را در قالب یک فرایند مشارکتی ذکر کردیم، موفقیت نظارت آموزشی نیز در مشارکت و درونی بودن آن است. زیرا برخلاف گذشته مدرسه به عنوان نظام آرایه آموزش تلقی می شد، هم اینک مدارس به عنوان اجتماعات یادگیری )Learning Communties( محسوب می شوند. اجتماع به وسیله کانون هایی شناخته می شود که این کانون ها گنجینه ای از ارزش ها، احساسات و اعتقادات هستند و زمینه مشترک لازم را برای پیوستن افراد به یک هدف مشترک فراهم می کنند. در مجموع این کانون ها توضیح می دهند آنچه را که برای مدرسه ارزشمند است و یکسری از هنجارهایی را فراهم می سازند که رفتار را هدایت می کند و به زندگی اجتماعی مدرسه معنی می دهد. در مدارس، هنجارهای اجتماعی- با هنجارهایی که تدریس را به عنوان یک حرفه تخصصی توصیف می کنند درآمیخته شده اند و این دو سری هنجارها مبنایی را برای آنچه که باید انجام شود و چگونه انجام شود، فراهم می کنند. در این معنی تدریس از یک عمل فردی به یک اقدام جمعی )Colective Practice( تبدیل می شود. در اقدام جمعی، معلمان نه تنها با مهارت تدریس می کنند بلکه در صورت نیاز درخواست کمک می کنند. بصیرت و دانش خود از تدریس را با یکدیگر در میان می گذارند. موفقیت مدرسه را برای موفقیت کلاس درس ترجیح می دهند. در اقدام جمعی، همکارهای توام با برابری، به عنوان یک نماد قداست حرفه ای مطرح می گردد. وظایف مدیر در امور اداری و مالی از جمله وظایف مدیران در امور اداری و مالی عبارتند از: آماده کردن بودجه مدرسه، ایجاد یک سیستم حسابرسی داخلی، نظارت بر خریدهای مدرسه، حسابرسی پول های مدرسه، حسابرسی متعلقات مدرسه و نظارت بر انجام بی دردسر کارهای اداری. وظایف عمومی برنامه ریزی: عبارت است از تعیین اهداف وتدارک فعالیت ها، امکانات و وسایل برای تحقق اهداف. لذا داشتن طرح و برنامه کار هفتگی، ماهانه و سالانه از وظایف مهم یک مدیر موفق آموزشی است. سازماندهی: فراگرد سازماندهی یعنی جریان نظم و ترتیب دادن به کار و فعالیت، تقسیم و تکلیف آن به افراد به منظور انجام دادن کار وتحقق هدف های معین. مدیر آموزشی بدین منظور باید هماهنگی های لازم را بین افراد و واحدهای مختلف به وجود آورد. هدایت و رهبری: رهبری در مدیریت، فراگرد اثرگذاری و نفوذ در رفتار اعضای سازمان برای یاری و هدایت آنها در ایفای وظایفشان است. لذا یک مدیر مدرسه باید قبل از هر چیز یک رهبر آموزشی باشد چرا که رهبر آموزشی با برقراری ارتباط متقابل با کارکنان انگیزه کار وفعالیت را درآنها به وجود می آورد و همواره مشکلات و کشمکش های آنها را حل می نماید. نظارت و کنترل: نظارت و کنترل فراگرد ارزشیابی عملکرد فردی و سازمانی است برای آنکه معلوم شود آیا هدف های سازمان تحقق پیدا کرده یا نه. یک مدیرخوب ابتدا ملاک ها و روش های سنجش عملکرد را تعیین می کند و آنگاه بر عملکردها نظارت و آنها را اندازه گیری می کند و در ادامه نتایج حاصله را مقایسه و در پایان برای تصحیح عملکردها اقدام می نماید. یکی دیگر از وظایف عمومی مدیر آموزشی برقراری ارتباط مناسب با افراد سازمان است که می بایست ضمن روشن نمودن هدف و منظور پیام، پیام ها را بدون ابهام ارسال نماید و همواره قابلیت پذیرش و میزان اثرگذاری آن را از سوی مخاطبان مورد بررسی قرار دهد. وظایف خاص برنامه آموزشی و تدریس: مهمترین وظیفه مدیران آموزشی هدایت جریان آموزش و یادگیری بویژه تسهیل جریان رشد و پرورش دانش آموزان است. مدیران مدارس اگر برنامه هایشان را با روشن بینی اجرا نمایند و هدف های خود را به صورت قابل فهم و عملی طرح نمایند می توانند بازده آموزشی مدارس را بهبود بخشند. لذا تعریف دقیق هدف های کلی نظام آموزشی به صورت معنی دار، تقسیم هدف های کلی به هدف های فرعی، تبدیل هدف ها به هدف های عملی در کلاس به کمک معلمان، بالا بردن روحیه کارکنان و... می تواند تغییرات چشمگیری را در بازده کار معلمان و دانش آموزان ایجاد کند. علاوه بر این مدیر آموزشی می بایست با ارزشیابی مستمر تدریس و فعالیت های آموزشی مدرسه میزان اثربخشی و کارایی معلمان و میزان تحقق هدف های آموزشی را مشخص و در زمان های معینی از تغییر و تجدیدنظر در برنامه آموزشی مدرسه استفاده کند. یکی دیگر از وظایف مدیران آموزشی توجه به امور دانش آموزان است. مدیر مدرسه هم وظیفه ارایه خدمات اداری و سرپرستی امور دانش آموزان را به عهده دارد و هم وظیفه شناسایی توانایی ها، علایق و نیازها و پرورش آنها را عهده دار می باشد. امور کارکنان: مدیران آموزشی با بهره گیری از شایستگی های فردی و تخصصی معلمان و راهنمایان تعلیماتی می توانند به پیشرفت فعالیت های آموزشی و بررسی و افزایش بازده مدارس کمک کنند. یکی دیگر از وظایف مدیران برقراری ارتباط موثر میان مدرسه و اجتماع است. هدف از ایجاد این رابطه، ایجاد اعتماد متقابل از طریق اطلاع رسانی به مردم درباره وضعیت کار مدارس است تا بدین وسیله حمایت آنان را برای حل و فصل مشکلات گوناگون مدارس جلب نمایند. مردم با کسب آگاهی بیشتر از اهمیت آموزش و پرورش به مشارکت در سرنوشت آموزشی و تربیتی فرزندان خود تشویق می شوند. مدرسه هم متقابلا از نظرات و نیازهای مردم و اجتماع مطلع می شود لذا تشکیل انجمن های اولیا و مربیان، تشکیل شوراهای آموزشی محلی، برقراری ارتباط با موسسات فرهنگی، دینی، اجتماعی و... از اهمیت بسزایی برخوردار است.