اشتغالِ; زنان ، منبع کارآفرینی است

یک تلقی عام وجود دارد مبنی بر آنکه اگر زنی شغلی به دست آورد یا در سازمان و نهادی استخدام شود ، از سهم مردی که جویای کار است ، می دزدد و فرصت شغلی و استخدامی ای را که می توانست نصیب مردی شود و خانواده ای را خوشبخت سازد ، هدر می دهد! با این تلقی است شاید که گفته می شود : ایجاد موقعیت شغلی و استخدامی برای یک زن امکان یافتن شغل و استخدام شدن را از مردی که باید نفقه بپردازد ، می گیرد و این یعنی گرفتن امکان موفقیت از یک خانواده .

بدون در نظر گرفتن آنکه استخدام شدن یا اشتغال یک زن چه نسبت مستقیم یا معکوسی با موفقیت یک خانواده دارد و چه تضمینی هست مردی که فرصت اشتغال به دست آورده خانواده ای موفق را سر و سامان دهد، این پیش فرض در ذهن بسیاری از مسیولان حکومتی و مردم عادی جاخوش کرده که اشتغال زنان مانعی برای اشتغال مردان است.

شاهد دیگر نفوذ این تلقی ، سخنان یکی از مسیولان مرکز امور زنان و خانواده است که چندی پیش گفته بود : این دیدگاه اشتباه است که بگوییم چون زنان نیمی از جامعه هستند باید نیمی از شاغلان ، دانشجویان و نماینده های مجلس هم زن باشند . نباید حضور زن را در اجتماع آن قدر بزرگ و پررنگ کنیم که مسیولیت مادری و اصلی و مهم زن در خانه کمرنگ شود . باید کف و سقفی برای حضور زنان در جامعه مشخص شود .

در مقابل ، اما ، تلقی های جدیدی از حضور زنان در فعالیت های اقتصادی و اجتماعی وجود دارد که ایده هایی کاملا ً متناقض با گزاره های بالا را مطرح و، با استناد به آمار و ارقام در سطوح کلان ، صحت آنها را اثبات می کند . یکی از مباحث جدی سال های اخیر در سطح جامعه جهانی این است که فقط کشورهایی توانسته اند گام های بلندی در مسیر توسعه همه جانبه بردارند که به ضرورت بهره برداری بیشتر از ظرفیت های انسانی زنان توجه کرده اند.

آمارها همیشه زبانی گویا دارند. آمارها به سادگی و صراحت می روند سراغ صورت مسیله و به روشنی نشان می دهند که بازار کار کنونی ایران با انبوهی از جمعیت متقاضی کار روبه روست . آمارها هشدار می دهند که ناکافی بودن فرصت های شغلی به افزایش میزان بیکاری منجر خواهد شد و اینکه وضعیت موجود در فرایند ایجاد اشتغال نه با تقاضای بیکاران تناسبی دارد و نه حتی با تعداد دانش آموختگان دانشگاهی یا جمعیت کشور.

به این آمارها بیفزایید افزایش تعداد زنان دارای تحصیلات عالی را که بازار کار پاسخگوی نیازهای آنان نیست و در نتیجه همه عوامل مهیاست تا دست در دست یکدیگر بحرانی جدید را در این حوزه در آینده کشور رقم بزند.

● بحران بیکاری زنان جوان تحصیلکرده

راه حل تجویزشده برای مقابله با بحران احتمالی چنین است : تحصیلات زنان و حضور اجتماعی آنها خیلی جاها برای ما مشکل ساز شده است . زنان نمی توانند این نوع تحصیلات را با زندگی شان جمع کنند و این مسیله مانع رشد زندگی خانوادگی شان می شود . جمع کردن تحصیل و اشتغال اساساً با زندگی خانوادگی مشکل است!

توضیح بیشتر این است که دولت نهم خیر و صلاح زنان را در بازگشت به خانواده و ایفای شغل مقدس و معتبر خانه داری می داند.

مجتبی ثمره هاشمی ، مشاور رییس جمهور ، در مراسم معرفی زهره طیب زاده نوری ، رییس مرکز امور زنان و خانواده ، گفته است : معتبرترین و مقدس ترین مشاغل ، خانه داری است درحالی که منزلت اجتماعی آن آسیب دیده و اگر زنی همه وقتش را صرف بچه داری و تدبیر منزل کند ، برخی به او ایراد می گیرند .

نسرین سلطان خواه ، رییس وقت مرکز امور زنان و خانواده ، هم پیش از آن در دفاع از رویکرد خانواده محور این دولت گفته بود: خانه اولین و مداوم ترین مرکز رشد انسان است . زن مدیر این نهاد اساسی است . در نتیجه ، مهم ترین نقش وی در بستر اجتماع حضور و تأثیر پررنگ او در خانه است .

با وجود اظهار نظرهایی از این دست ، می توان دریافت که بازگشت زن به خانواده و صرف نظر کردن او از فعالیت های گسترده اجتماعی و اقتصادی ، به نفع اشتغال آفرینی برای مردِ موظف به اداره زندگی و پرداخت نفقه ، راه حل دولتیان جدید است.

در همین راستا و برای تعیین کف و سقف حضور زنان در جامعه ، با گنجانده شدن عدالت جنسیتی ـ به معنای ایجاد شرایط برابر و عادلانه برای استفاده از همه امکانات سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی برای زنان و مردان ـ در برنامه چهارم توسعه در مجلس هفتم مخالفت می شود ، لایحه کاهش ساعات کاری و سن بازنشستگی زنان مورد استقبال نمایندگان قرار می گیرد و بخشنامه حسین صفارهرندی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ، مبنی بر ممنوعیت کار زنان پس از ساعت 18 در ادارات وابسته به این سازمان مایه آرامش خاطر زنان و نشاط خانواده ها توصیف می شود .

وزیر ارشاد برای ابراز خرسندی از این اقدام خود گفته است : با افتخار می گویم روزی که به واسطه حفظ حریم خانواده تقاضا کردم از ساعت 6 عصر به بعد کار سنگین به عهده خانم ها نگذارند ، مورد نگاه محبت آمیز همکاران و همسرانشان قرار گرفتم .

نتیجه مستقیم چنین رویکردی ، خروج زنان از صحنه کار و اشتغال است. کارفرمایی که بخواهد زنی را استخدام کند باید از این پس مواردی چون تقلیل ساعات کاری ، کاهش سن بازنشستگی، مرخصی دوران بارداری و زایمان ، و مرخصی نگهداری از شوهر و فرزند بیمار را برای زن شاغل در نظر بگیرد و معلوم است که با یک حساب و کتاب ساده و سریع به این جمع بندی می رسد که استخدام زن شاغل به صرفه نیست و منطق اقتصادی حکم می کند که مردی را جایگزین او کند.

● تنگ شدن فضای کاری مردان به اندازه 13 درصد!

بررسی های دقیق بانک جهانی نشان می دهد در کشورهای شمال اروپا که زنان بیشتری در بازار کار فعال هستند ، برخلاف جنوب این قاره که زنان کمتری به فعالیت اقتصادی خارج از خانه می پردازند ، آمار بیکاری پایین تر است.

در سال های اخیر ، بانک جهانی که کارشناسان آن توصیه های مؤثری برای بهبود وضعیت اقتصادی کشورها دارند ، تأکید کرده اند که فعالیت زنان در عرصه های اقتصادی کمک بسیاری به بهره گیری کامل از ظرفیت های اقتصادی کشورها می کند .

این موضوع به ویژه در کشورهای منطقه خاورمیانه ازجمله ایران ، که تعداد زنان دارای مهارت های علمی و عملی روزبه روز در حال افزایش است ، اهمیت بیشتری دارد . در ایران پیش بینی می شود که تعداد زنان فعال کشور به 24/3 میلیون نفر در 1385 برسد که این رقم گرچه به نسبت سال 1365 افزایش بیش از دو درصدی زنان شاغل را نشان می دهد اما به دلیل افزایش جمعیت و به تبع آن تقاضای بیشتر برای ورود به بازار کار تنها منجر به افزایش یک درصدی سهم زنان در جمعیت شاغل کشور در یک دهه گذشته شده ، یعنی سهم زنان در جمعیت شاغل کشور از 12 درصد در 1375 به 13 درصد در 1383 رسیده است.

دکتر ژاله شادی طلب می گوید : درحالی که یکی از معیارهای ارزیابی کشورها از نظر توسعه ، میزان حضور و مشارکت زنان در فعالیت های اقتصادی و اجتماعی است ، میزان مشارکت زنان در اقتصاد ایران نسبت به سایر کشورهای درحال توسعه هنوز بسیار اندک است .

این استاد دانشگاه به گزارش توسعه انسانی سازمان ملل در سال 1383 (2004) اشاره می کند که در آن رتبه جمهوری اسلامی ایران ، در میان 144 کشور جهان، 82 است و می افزاید : مقایسه رتبه ایران با کشورهای دیگر منطقه و اسلامی نشان دهنده شرایط مطلوبی نیست . بحرین با رتبه 39، ترکیه با رتبه 70، اردن با رتبه 76 ، مالزی با رتبه 52 و حتی عربستان با رتبه 72 جایگاهی بهتر از ایران دارند .

▪ دکتر شادی طلب سری تکان می دهد و می گوید : درحالی که در کشور مسلمان عربستان سعودی ، با هدف کارآفرینی برای اشتغال زنان ، شهرک های صنعتی احداث می شود و صنایع مستقر در آنها موظف اند زنان سعودی را استخدام کنند . ما برای خیل عظیم دختران فارغ التحصیل از دانشگاه ها و جویای کار چه می کنیم ؟

ـ درحالی که به باور متولیان جدید امور زنان در کشور ، درمان درد بیکاری خانه نشینی زنان است ، آخرین اطلاعات مربوط به میزان مشارکت زنان و مردان نشان دهنده 13 درصد مشارکت زنان در مقایسه با 62 درصد مشارکت مردان است که به وضوح مشخص می کند در بازار کار ایران تعادل جنسیتی وجود ندارد و تبعیض های افقی و عمودی بر آن حاکم است .

تبعیض افقی به این معناست که زنان به مراتب کمتر از مردان از تنوع فرصت های شغلی برخوردارند و الگوهای فرهنگ سنتی و مناسبات ریشه دار نظام مردسالار امکان تنوع بخشیدن به عرصه های مشارکت اقتصادی را از زنان سلب می کند . تبعیض عمودی هم ناظر به فرصت های شغلی در سطوح بالای مدیریتی است و یک نمود آن ، با استناد به آمار مرکز امور مشارکت زنان ، سهم زنان در هییت علمی دانشگاه های سراسر کشور است که در سال 1380 فقط 2/18 درصد بود.

نتایج پژوهش دیگری درباره ساختار اشتغال بر حسب جنسیت در ایران نشان دهنده آن است که بیشترین مشارکت زنان در بخش خدمات و حوزه فعالیت های آموزشی و بهداشتی است که میزان آن تا 23 درصد می رسد اما کمترین سهم اشتغال زنان با 14 درصد مربوط به بخش های ارتباطات ، انبارداری ، ساختمان و حمل و نقل است که به نوعی مشاغل مردانه محسوب می شوند .

این حجم از هیاهو بر سر تنگ شدن فضای کاری مردان به دلیل ورود زنان به بازارهای کار وقتی کنار آمار 13 درصدی مشارکت زنان در عرصه اقتصادی و اجتماعی قرار می گیرد ، مشخص می سازد که ساز و برگ ها و زمینه چینی ها برای بیرون گذاشتن زنان و دختران از دایره اشتغال صرفاً بهانه ای برای توجیه ناتوانی های دولت در اشتغال آفرینی برای عموم افراد جامعه است.

● کارآفرینی و ابتکار عمل به یمن حضور زنان

برخلاف آن تصور ابتدایی و رایج که اشتغال زنان را مانع اشتغال مردان می داند و نفقه دهی مرد را برگ برنده او برای دریافت فرصت شغلی برابر او با یک زن رو می کند ، مستندات تجربی و آماری کشورهای مختلف آشکار می کند که اشتغال زنان باعث اشتغال زایی بیشتر در جامعه می شود.

درحالی که تا پیش از دوره انقلاب صنعتی ، کار مسیولیتی مردانه و خانواده حوزه مسیولیت زنان تلقی می شد ، پس از انقلاب صنعتی ، کارـ خانواده دو حیطه مستقل و جدا از هم تلقی شدند که یکدیگر را تحت تأثیر قرار نمی دهند و باید این دو حیطه و وظایف مربوط به هریک دور از دیگری نگه داشته شوند .

اما با پیدایش و افزایش خانواده هایی که در آنها زن و شوهر هر دو شاغل و دارای درآمد بودند ، سبک زندگی خانوادگی نوینی شکل گرفت که ، به تبعیت از نقش های سنتی زن در خانه و با پذیرش و ایفای تعهدات بیشتر و جدیدتر، زنان را با فشارهای متعددی مواجه می کرد.

فشارهای فیزیکی ناشی از انجام وظایف پایان ناپذیر کاری و خانگی موجب خستگی مفرط زنان شاغل می شد و فشار روانی ناشی از برآورده نکردن تقاضاهای منبعث از تلقی های سنتی اضطراب و افسردگی را در آنها ایجاد می کرد.

از نیمه دوم قرن بیستم و در ایران از نیمه دوم دهه 1370، با ورود تعداد زیاد زنان تحصیلکرده به بازار کار ، رویکرد تقابلی کارـ خانواده جایگاه خود را به طور چشمگیری از دست داد و به ویژه در جوامع شهری مسیولیت هایی چون مراقبت از فرزندان و کارهای مربوط به خانه داری تا حدودی از حیطه اختصاصی زنان خارج شد ؛ گرچه برای تعدیل انتظارات موجود نسبت به مسیولیت های خانگی زنان راه های نرفته بسیاری باقی مانده است.

برای پاسخگویی به تقاضاهای همچنان باقی مانده از نقش های سنتی زنان ، در دهه گذشته ، نهادها و مؤسسات بسیاری شکل گرفته اند که خدمات آنها با استقبال فراوانی مواجه شده است.

زن شاغلی را تصور کنید که بنا به تعهد کاری خود روزانه ساعات متمادی را در محیط کاری خود می گذراند . پیشاپیش ، مشخص است که این زن برای ایجاد تعادل میان خواست های فردی و خانوادگی اش به نهادهای واسطه ای اجتماعی و خدمات نظافتی ، بهداشتی و... نیازمند است .

تأسیس مهدکودک ها برای نگهداری کودکان ، در کنار راه اندازی شرکت ها و نهادهای متعددِ خدمات رسان که انجام همه امور خانگی ازجمله آشپزی ، خرید و نظافت را به عهده دارند ، راه حلی است که هم نیازهای خانگی زنان شاغل را ، که معطوف به نقش های همسری و مادری است ، مرتفع می سازد و هم به اشتغال زایی برای زنان و مردان دیگر می انجامد.

به همه اینها بیفزایید صنایع نوپایی چون صنایع غذایی و تولید محصولات بسته بندی شده متعددی که تهیه انواع و اقسام ترشی ها ، شیرینی جات ، خوراک های غذایی و... را با کیفیت های استانداردشده راحت الوصول و ساده می کنند .

به علاوه ، می توان به کالاهای عصر مدرن اشاره کرد که انجام وظایف خانگی را آسان تر کرده اند ؛ کارخانه های مختلف ساخت وسایل خانگی از جاروبرقی ، فریزر و ماشین لباسشویی تا سرخ کن ، قهوه ساز ، سالادگیر و... که امواج گسترده ای را در کارآفرینی و اشتغال و ابتکار در صنایع مدرن برانگیخته اند معلوم است که با رونق گرفتن هر صنعتی و اختراع و تولید لوازم خانگی جدید ، بازار کار وسیعی برای تعمیرکاران آنها نیز شکل گرفته است .

بنابراین ، به نظر می رسد هرگونه اقدام یا اظهار نظر برای بازگشت زنان به مرزهای گذشته امکان پذیر نیست و نشان دهنده عدم تحلیل درست از شرایط اجتماعی و اقتصادی و نداشتن برنامه های مناسب و راه حل های واقعی برای بحران بیکاری در دهه های آتی است .