بررسی تاثیر نابرابری جنسیتی

طی سالهای اخیر، میزان قابل ملاحظه ای از اندیشه ها و آرای اجتماعی، در زمینه مسایل و محدودیت های اشتغال زنان، به رشته تحریر درآمده است. از طرف دیگر، اولویت جامعه برای حركت در مسیر توسعه اقتصادی پدیده كارآفرینی را به موضوع مورد وجه محافل علمی تبدیل كرده است. در این مقاله كوشش شده از تلفیق این دو قلمرو موضوعی برای تبیین نازل بودن سطح كارآفرینی زنان شاغل ایران استفاده شود. نگارندگان این نوشتار ضمن به رسمیت شناختن تفاوت های طبیعی زنان و مردان بر این باورند كه نابرابری های جنسیتی موجود در جامعه زنان ایران، كه بیشتر جنبه اجتماعی وفرهنگی دارند، از قابلیت كارآفرینی زنان می كاهد. در این زمینه به نقش خانواده، نظام تعلیم و تربیت، باورهای كلیشه ای، ناهماهنگی انتظارات نقشی و مناسبات حاكم بر سازمان كار اشاره می شود.

● مقدمه

افزایش قابل ملاحظه زنان شاغل واقعیت انكارناپذیر جامعه ایران است. با وجود این، تجربه اجتماعی حاكی از آن است كه تعداد كمی از زنان شاغل كارآفرین هستند. برای ظهور فعالیت های كارآفرینانه وجود زمینه ها و شرایط فرهنگی اجتماعی مناسب ضروری است. مطالعه موانع كارآفرینی زنان به شناسایی محدودیت های موجود، اصلاح مسیر آتی و در نهایت افزایش كارآیی فردی و اجتماعی آنان كمك می كند. هدف این مقاله توضیح این امر است كه نابرابری های جنسیتی چگونه می تواند از قابلیت كارآفرینی زنان بكاهد. هر چند كه این مقاله بر مبنای روش بررسی اسنادی نه پژوهش میدان تنظیم شده است، نگارندگان آن كوشیده اند در تشریح نظرات خود از یافته های پژوهشی سایر محققان استفاده كنند.

● تعریف كارآفرینی و كارآفرینان

كارآفرینی یك نوع كنش انسانی است كه در عرصه كار و فعالیت اقتصادی متبلور می شود. با وجود این، اقتصاددانان به این امر اذعان دارند كه كارآفرینی پدیده ای فرا اقتصادی است. این بدان معناست كه برخی ازپدیده ها كه تاثیر عمیقی بر اقتصاد دارند، در اساس دارای ماهیت اقتصادی نیستند (دراكو،1993:13)

كارآفرینی عمل كارآفرین بودن است. این كلمه از اصطلاح فرانسوی entreprenure مشتق شده است كه به معنای قبول مسیولیت، تعقیب فرصت ها، تامین نیازها و خواسته ها از طریق نوآوری و راه اندازی یك كسب و كار تجاری است. (برچ،1986: 4). كارآفرینی نظم اجتماعی اقتصادی سنتی را به چالش می طلبد و حتی ممكن است به تخریب آن بپردازد. یكی از ویژگی های كارآفرینی فقدان وجود قواعد و روشن و صریح است. از آنجا كه برای نظارت بر بازی كارآفرینی كتاب راهنما وجود ندارد، بنابراین برنده یا بازنده بودن و رفتار خلاف قاعده داشتن اجتناب پذیر است. از این رو پذیرش این اصل كه تمام نتایج كارآفرینی مثبت باشد یك توهم است (ماریسون، 1998: 3). بنابراین فرد كارآفرین اگرچه هدفش ترقی وپیشرفت است، همواره آماده پذیرش خطر شكست است.

كارآفرینی اغلب خارج از چارچوب قواعد بوروكراسی به انجام می رسد. برای مثال، كارت های اعتباری را اولین بار بانك ها ابداع نكردند، یا دستگاه زیراكس را شركت های بزرگ تجهیزات اداری به وجود نیاوردند. بلكه این نوآوری ها مصداق عمل كارآفرینانی است كه اندیشه ای جدید را به چنگ آورده، آن را بسط داده و با مساعی خستگی ناپذیر خود تحقق موفقیت آمیز آن را به پیش برده اند.

این قبیل نوآوری های اغلب در یكی از پنج زمینه زیر تحقق می یابد:

▪ معرفی محصول یا خدمت جدید به طوری كه ارتقا كیفیت محصول یا خدمت موجود تلقی شود.

▪ ارایه روش جدیدی كه بازدهی را افزایش دهد.

▪ گشایش بازار جدید یا افتتاح بازار صادرات در قلمرو تازه یا دستیابی به منبع جدید.

▪ فراهم نمودن مواد جدید، محصولات نیمه ساخته یا موادجایگزین، و در نهایت .

▪ ایجاد سازمان جدید (برچ 1986: 26).

به این ترتیب كارآفرینان به قلب نظام اقتصادی تبدیل می شوند و می توانند برای جامعه خود توسعه و رونق اقتصادی به همراه آورند. برخی از برجسته ترین خصوصیات فرد كارآفرین در جدول شماره (1) منعكس می باشد.

جدول شماره 1. ویژگی ها وخصوصیات رفتاری فرد كارآفرین

ویژگی ها / گرایش و رفتار

تعهد و عزم راسخ /سرسخت و مصمم بودن، توانایی به سرعت متعهد و غیرمتعهد شدن، انضباط، اصرار بر حل مسیله، آماده برای از دست دادن منافع، غرق شدن كامل در كار

قدرت رهبری / خودآغازگر، دارای معیارهای بالا (اما) نه كمال گرا، تشكیل دهنده گروه و قهرمان ساز، مشوق دیگران، رفتار مساوات طلبانه با دیگران، تقسیم ثروت میان افرادی كه در ایجاد آن سهیم بوده اند، نهراسیدن از تنهایی، شكیبا، متعلم و معلمی فراگیر

فرصت طلب بودن / شناخت دقیق نیازهای مصرف كنندگان، برانگیخته به سوی بازار، تمایل به ایجاد ارزش و افزایش آن

تحمل خطر،ابهام و عدم قطعیت / اتخاذ ریسك حساب شده، به حداقل رساندن خطر و سهیم شدن در خطر، از عهده تعارض و تناقض برآمدن، تحمل فقدان ساختمندی، فشار و تضاد، توانایی حل مشكلات و تركیب راه حل ها

خلاقیت و اعتماد به نفس / غیرمتعارف، دارای ذهنی باز، ناراضی از وضع موجود، توانا در انطباق و تغییر، ارایه راه حل های خلاقانه برای حل مشكلات، سرعت در آموختن، نهراسیدن از شكست، قدرت مفهوم سازی

تمایل به سرآمد بودن / سوی گیری معطوف به هدف و نتیجه، اهداف برتر اما واقعی، اشتیاق به موفقیت و رشد، نیاز اندك به مقام و قدرت، شوخ طبعی، آگاه از ضعف ها و توانایی ها

همانطور كه ملاحظه می شود، خلاقیت و نوآوری، اتخاذ ریسك حساب شده، استقلال و جهت یابی به سوی موفقیت جزو مولفه های اصلی كارآفرینی است (واتسون و كارن، 1996: 25) چنانچه این ویژگی ها بخشی از ساختار روانی و شخصیتی زنان شاغل باشد، در این صورت آنها می توانند عملكرد (كنشی) كارآفرینانه داشته باشند. اگر به نظر می رسد كه زنان شاغل كمتر كارآفرین هستند، علت آن را باید در شرایطی جست وجو نمود كه مانع كشل گیری چنین ساختار روانی و شخصیتی می شود.

● عوامل محدودكننده كارآفرینی زنان

بخشی از هویت انسان تحت تاثیر جنسیت او شكل می گیرد. صرفنظر از تفاوت های طبیعی كه اعضای دو جنس از جنبه های جسمانی و روانی با یكدیگر دارند، جامعه نیز به نوبه خود بر دامنه این تفاوت ها می افزاید. از اینرو، گفته می شود جنسیت برخلاف جنس سازه ای اجتماعی است زیرا دارای معانی و دلالت های فرهنگی است (بورگاتا ومونتگمری،2000:1058).

اگر تفاوت های طبیعی میان دو جنس مبنای ارزش گذاری و امتیاز دهی متفاوت باشد، در این صورت نابرابری جنسی به وجود می آید. در افراطی ترین شكل، چنانچه اعضای یك جنس نسبت به جنس دیگر پست تر شمرده شوند، به طوری كه رفتار نابرابر با یك جنس عادلانه تلقی شود، در این صورت تبعیض رخ می دهد (رابرتسون، 1372: 420) از طریق فرآیند جامعه پذیری كه از كودكی تا بزرگسالی به طور مداوم جریان دارد، هر فرد می آموزد از آن حیث كه زن یا مرد آفریده شده باید چگونه بیندیشد، رفتار كند و احساس كند (یوربرگ، 1974: 1). به این ترتیب هویت جنسی افراد ساخته و پرداخته می شود. عنصرخود( self ) نیز در این فرآیند شكل می گیرد.

تحت تاثیر برچسب های مربوط به هر جنس عنصر خود تكوین می یابد. خود مجموعه ویژگی های فردی در نظر گرفته می شود كه عامل تفاوت و تشابه با دیگری است. خود دارای سه بعد است كه عبارتند از: خودپنداره، عزت نفس و معرفی خود. خودپنداره عبارت است از مجموعه باورهایی كه فرد در باره خود دارد. عزت نفس ارزیابی است كه فرد از ویژگی های منحصر به فرد خود دارد. جنبه سوم، یعنی معرفی خود، به رابطه بین خود و رفتار مربوط می شود (بدار، دزیل ولامارش، 1380: 32). گرچه خود پدیده ای فردی و شخصی است، در خلاء ساخته نمی شود بلكه در جامعه و در فرآیند كنش متقابل با دیگران شكل می گیرد. بر این اساس، چارلز هورتون كولی نظریه خود آینه سان را مطرح كرده است. از نظر او این كه در ذهن دیگران چگونه ظاهر می شویم، اینكه آنها درباره ما چه قضاوتی دارند، و تصوری كه از قضاوت دیگران درباره خود داریم، خود ما را می سازد(ریتزر، 1374: 288).

خانواده، نظام تعلیم و تربیت، باورهای كلیشه ای، رسانه های جمعی، هنجارهای اجتماعی رسمی و غیررسمی، شیوه تقسیم كار و توزیع منابع ارزشمند در انتقال نگرش های جنیسیتی و ساختن خود انسان نقش موثری دارند. بنابراین هویت جنسیتی یعنی تصورات، معانی، ارزش ها و انتظارات مربوط به یك جنس از طریق تعامل اجتماعی در عرصه های مختلف به اسنان منتقل می شود و ساختار روانی و شخصیتی او را می سازد. ساختار روانی كه تركیبی از ادراك، عاطفه و تكانه است، بر این واقعیت دلالت دارد كه آدمی چگونه و چرا احساس می كند، اراده می نماید و ادراك می كند (گرث ومیلز، 1380: 54- 56). شخصیت نیز نظام تمایلات فرد است. نظامی كه در آن نیازها هنجاری شده اند و دارای سو گیری عاطفی، هنجاری و شناختی هستند. تشكل و رشد شخصیت از طریق فرآیند جامعه پذیری و در برخورد با محیط های اثباتی، اجتماعی و فرهنگی صورت می گیرد. (چلبی، 1375: 227 230).

اگر فرهنگی جامعه با زنانه به شیوه ای نابرابرانه رفتار كند، یعنی در مقایسه با مردان آنان را با ویژگی های ضعیف یا منفی توصیف كند، یا اگر امكان دستیابی به فرصت ها و منابع ارزشمند اجتماعی را به خاطر زن بودن برای آنان محدود سازد، در این صورت به تدریج این مولفه ها جزیی از خودپنداره هویت زنان می شود. ادراك منفی یا ضعیف از خود، عزت نفس پایین، ارزیابی ضعیف از توانمندیهای خود احتمال شكل گیری ساختار روانی و شخصیتی مساعد كارآفرینی را كاهش می دهد. زیرا براساس ویژگی هایی كه برای كارآفرین برشمرده شد در صورتی می توان یك فرد را كارآفرین نامید كه در اندیشه تغییر و بهبود شرایط كارش باشد، فكری نو در سر داشته باشد، در برابر عدم قطعیت پایدار باشد و از قدرت رهبری و بسیج منابع در جهت هدف برخوردار باشد. در شرایط و فضای نابرابری جنسیتی این خصوصیات به سختی در زنان شكل می گیرد.

▪ هویت جنسیتی زنان

▪ نابرابری جنسیتی

▪ شخصیت وساختار روانی زنان

▪ كارآفرینی زنان

بنابراین اگر به نظر می رسد نسبت اندكی از زنان شاغل ایرانی كارآفرین هستند، باید یكی از دلایل و نه همه - آن را در تاثیر نابرابری جنسیتی بر ساختار روانی و شخصیتی زنان جستجود نمود. زیرا تفاوت هایی كه مردم در انجام دادن كاری خاص در شرایط نسبتا یكسان از خود نشان می دهند، ناشی از تفاوت ابعاد شخصیتی آنان است (چلبی، 1375: 264). این نوشتار كوششی است جهت توضیح این اصل كه نابرابری های جنسیتی، كه از طرق مختلف به زنان انتقال می یابد و نظام شخصیتی آنان را می سازد، چگونه از قابلیت كارآفرینی آنان می كاهد.

▪ خانواده

مولفه های مرتبط با نابرابری جنسی ابتدا از طریق خانواده به افراد منتقل می شود. در اولین مرحله تكامل جنسی، گسستگی دختران و پسران از مادر به طرز متفاوتی رخ می دهد. بر خلاف پسران، دختران به آرامی از مادرشان جدا می شوند. آنها تا هر زمانی می توانند مادر را در آغوش بگیرند یا از او تقلی كنند. در نتیجه هویت و ادراكی كه دختران از خود بدست می آورند با دیگری استمرار می یابد. بنابراین فقدان رابطه نزدیك با دیگران، حرمت نفس آنها را تهدید می كند و وجود آن موجب تولید حساسیت و شفقت عاطفی است. اما پسرها حس آگاهی از خود را از طریق كاهش ارتباط با مادر به دست می آورند، آنها یاد می گیرند كه بچه ننه نباشند، استقلال از مادر به آنها هویتی مردانه می دهد. (گیدنز، 1373: 185). به علاوه ، والدین به استقلال یافتن دختران و پسران واكنش های متفاوتی نشان می دهند. پسرها زودتر از دختران همسال خود اجازه دارند در سنین پایین دور از محیط خانه بازی كنند و برای خرید یا تفریح با دوستان خود بیرون بروند. والدین هنگامی كه دخترشان فعالیتی را به تنهایی انجام می دهد اضطراب درونی خود را نشان می دهند، در حالی كه در موقعیت مشابه نسبت به استقلال عمل فرزند پسر احساس غرور و شادمانی می كنند و با انتقال این حساس به فرزند پسر حس اعتماد به نفس او را تقویت می كنند (نوابی نژاد، 1379: 37).

نوع سرگرمی ها و بازی های دو جنس نیز به نابرابری های جنسی می افزاید. دختران معمولا به سرگرمیهایی مانند عروسك بازی كه عواطف آها را پرورش می دهد و كمتر ذهن آنها را به تكاپو وادار می سازد هدایت می شوند. در حالی كه بازی های پسران با تحرك جسمی، پرخاشگری و ارتباط بیشتر با طبیعت همراه است و اغلب قدرت تفكر و آفرینندگی آنان را تقویت می كند. علاوه بر این، دختران در دوران نوجوانی محدودیت بیشتری برای تجربه و درك محیط های مختلف دارند. آنها معمولااز خطرات آشكار و پنهان ترسانده می شوند. یافته هایی یك پژوهش تجربی نشان می دهد كه 88 درصد از مادران ایرانی دختران خود را به مراتب كمتر از پسرها به استقلال، خودكفایی و پیشرفت تشویق می كنند (سیدان، 1378: 153). چنین آموزه هایی حتی در بسیاری از موارد دختران را دچار تردیدهایی جدی می سازد. مطالعه ای تجربی در مورد دختران تیزهوش نشان می دهد بسیاری از آنها به خاطر پرهیز از طرد شدن، سطح آرزوها و انگیزه های اجتماعی و شغلی خود را از مردها پایین تر می آورند و دچار ترس از عدم موفقیت می شوند.(بازرگان، 1376: 3).